تحلیل مفهوم اخلاق‌درخانواده ازمنظرامام سجاد(ع)

تحلیل مفهوم اخلاق‌درخانواده ازمنظرامام سجاد(علیه‌السلام) با تاکید بر صحیفه سجادیه

سیدرضا طباطبایی‌نیا^[1]| داود رنجبران ^[2]| محمّدرضا یوسفی ^[3]| محمّدمهدی صفورایی پاریزی ^[4]

چکیده

دستیابی به سبک زندگی دین‌محور، درگرو رعایت بایسته‌های اخلاقی است. یکی‌از منابع اصلی احصاء اصول اخلاق در خانواده منابع دینی ‌است. این پژوهش با هدف مفهوم‌شناسی اخلاق درخانواده از منظر امام سجاد(علیه‌السلام) در صحیفه سجادیه ‌انجام شد.از نظر هدف ،پژوهش حاضرکاربردی است و با رویکرد کیفی و روش تحلیل محتوا که به طریقه کدگذاری بازو محوری صورت پذیرفت. در مرحله کدگذاری باز، پنجاه و چهار دعای‌ کتاب ‌صحیفه‌سجادیه‌ با مضمون اخلاق درخانواده و سیره آن ‌حضرت به روش کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت و که ماحصل کدگذاری باز و محوری رسیدن به (118) کد اولیه و (12) مقوله فرعی و (4) مقوله اصلی بود که بر اساس آن مدل اخلاق در خانواده مفهوم‌بندی شد. یافته‌های پژوهش در چهار مقوله محوری شامل: رهیافت‌های ‌اخلاقی عموی در خانواده ،رهیافت اخلاقی ویژه در روابط همسری، تعامل والدین با فرزندان و رهیافت‌های اخلاقی ویژه تعامل فرزندان با والدین سازمان یافت. اصول‌اخلاقی عمومی در خانواده شامل چهار مولفه؛ «رفتار محبت‌آمیز»، «عفو و گذشت»، «همکاری و تشریک مساعی» و «احترام متقابل» است. رهیافت‌های اخلاقی ویژه روابط زوجین براساس مؤلفه‌محوری «مدارا و سازگاری» مفهوم‌بندی شد. والدین درارتباط‌با فرزندان‌خود به‌رعایت «بایسته‌های‌تربیت»^[5]، «حفظ و مراقبت» و «نظارت» امر شده و مؤلفه‌های ‌رهیافت‌های‌ اخلاقی فرزندان‌ در ارتباط با والدین ‌شامل؛ «احسان و نیکی»، «حمایت»، «اطاعت»، و «مراقبت» می‌شود. یافته‌های این پژوهش ‌می‌تواند در جهت سیاست‌گذاری آموزشی و تربیتی‌ نهادهای فرهنگی- تربیتی همچون، خانواده، آموزش و پرورش، دانشگاه و رسانه‌ها مورد استفاده قرارگیرد.

کلید واژه‌ها: اخلاق، خانواده، سبک زندگی، امام سجاد(علیه‌السلام)، صحیفه سجادیه.

مقدمه و بیان مسئله

مطابق مؤلفه‌های استخراج شده از قرآن و روایات؛ «خانواده بنایی است که با پیمان زندگی مشترک یک زن و مرد مسلمان بنا نهاده می‏شود و بر اساس آن غالباً زن و مرد با فرزندان و گاهی فرزند همسر، پدر و مادربزرگ در مسکنی واحد و در فضایی همراه با آرامش و محبت، تحت مدیریت و تامین معیشت مرد زندگی می‌کنند؛ زوجین نسبت به نیازهای هم به‌ویژه نیاز جنسی مسئول و برای سایرین نقش محافظتی و پرورشی دارند(سراقی و صفورائی پاریزی، 1398). در خانواده منسجم، موقعیت‌هایی‌که به یک مسئله یا مشکل منجر می‌شود با مشارکت افراد و تا حدی با روش‌های منطقی حل می‌شود(سانتوس^[6]و همکاران،2017).

در ازدواج ابعاد مختلف جسمی، عاطفی، اجتماعی و ذهنی پوشش‌داده می‌شود و رابطه زیستی، اقتصادی، عاطفی و روانی- اجتماعی‌بین زن و شوهر برقرار می‌گردد(گرور و هلیول^[7]، 2019).‌ پژوهشگران حوزه خانواده چون گاتمن^[8](2014) معتقدند که ازدواج موفق به میزان زیادی تحت تأثیر تعاملات زوجین قرار دارد و علاوه بر خود متمایزسازی، هیجانات و کیفیت بروزآنها در کیفیت ازدواج و زندگی زوجین تأثیرگذاراست(بلوچ، هاس و لونسون^[9]،2014). اساساً ازدواج موفق، همراه با حمایت، صمیمیت، امنیت، آرامش و رشد همراه است(شکری^[10] و همکاران، 2022).

یکی از عوامل سلامت، استحکام و قوام‌خانواده رعایت اصول اخلاقیات است. کفویت در اخلاق، منش و رفتارهای فردی و خانوادگی همواره مورد تأکید اسلام است(افروز، 1384) رعایت اخلاقیات موجب تحقق جامعه‌ای سالم و متعالی؛ تداوم نسلی کارآمد؛ تامین نیازهای اساسی و حیاتی بشر؛ تربیت اجتماعی نسلی سالم و پویا؛ حفظ وحراست از ایمان و مرزهای اعتقادی جامعه و رشد و بالندگی اجتماع می‌گردد. حسن معاشرت در زندگی زناشویی همان چیزی است که مطابق با قانون خلقت و موافق طبع سالم هر زن و شوهراست. زن و شوهر طبق قانون آفرینش، عاشق و طالب یکدیگر آفریده شده‌اند. پس خودشان نیز بایستی در استحکام این عشق فطری بکوشند و از محبت و تکریم به یکدیگرکه شالوده‌ی اصلی این استحکام بخشی است، غافل نباشند. عاشق، تمام ‌مظاهر خیر و زیبایی، مجد و شرف و جمال را در معشوق خود فرض می‌کند، او را از خود بزرگ‌تر و شریف‌تر می‌داند(حسن صدر، 1396:۱۵۰).

بخشی از چالش‌های جهان معاصر، مثل زندگی ماشینی، مصرف‌گرایی، فردگرایی، فمینیسم، تورم، بحران‌های شدید اقتصادی، تبعیض‌های اجتماعی، انفجار جمعیت، کاهش ارزش‌های مذهبی و اخلاقی، بی‌بندوباری‌های جنسی و گسترش اعتیاد،بر نهاد خانواده تأثیر گذاشته و آن ‌را متزلزل و دچار بحران کرده است. تعارضات زناشویی و طلاق تهدیدهایی جدی در حوزه خانواده ‌می‌باشد. در شش ماهه اول سال1401، 94 هزار و 288 مورد طلاق در سطح کشور ثبت شده است که تهران در این میان رکوردار طلاق در سطح کشور می‌باشد.کارشناسان یکی از علل طلاق را کمرنگ شدن مسائل اعتقادی و اخلاقی در زندگی می‌دانند (www.farsnews.ir). از پیامدهای تلخ طلاق، تأثیرات منفی آن بر سلامت‌بدن، افسردگی و بهره‌وری پایین درکار است(عارفی و محسن زاده، 1395).

رعایت اخلاقیات را می‌توان به موتور محرکه خانواده سالم تشبیه کرد. اخلاق «صفات نفسانی راسخ و پایداری است که موجب می‌شود، افعالی متناسب با آن صفات به سهولت و بدون نیاز به تامل و تفکر از آدمی صادر شود» (ابن مسکویه،1383ش: 51).خواجه نصیرالدین طوسی،اخلاق‌را علمی می‌داند که صفات نفسانی خوب و بد، اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می‌کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب‌و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات‌نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد(طوسی، 1368: 48).^[11] در مقابل،برخی از اخلاق‌پژوهان غربی، علم‌اخلاق را مربوط به رفتار آدمی دانسته‌اند، نه به صفات و ملکات و سجایای انسانی‌اش.
فولکیه می‌گوید: «علم‌اخلاق ، مجموعه قوانین رفتار است که انسان باعمل به‌آن می‌تواند به هدفش نایل‌آید»(بدوی،1976م: 10).

شناخت و درک صحیح اصول‌اخلاقی در روابط بین زوجین و عمل به آن دانسته‌ها، محبت‌خانوادگی را تقویت کرده و نظم و انسجام خانوادگی را استوار می‌سازد؛ ضمن اجلال و رشد روحی انسان، استحکام مناسبات بینا فردی، خانوادگی و اجتماعی‌را نیز ارتقاء می‌بخشد. به عقیده گاتمن^[12](1999) کیفیت تعامل و ارتباط و عشق‌ورزیدن بین زن و شوهرها پیش‌بینی مهمی برای کاهش آشفتگی زناشویی و طلاق است(زارعی محمودآبادی و زارعی، 2018). رفتار توام با محبت، مانع افسردگی روانی و عاطفی است و امید به زندگی را بالا خواهد برد. پژوهش‌های‌کپلر^[13](2015) نیز نشان می دهد، افرادی که رضایتمندی زناشویی بالایی دارند، طول عمر بیشتری دارند.

یکی از منابع بی‌نظیراسلامی‌که از معتبرترین مرجع‌های علمی و آموزشی دینی، به‌ویژه‌ در بین شیعیان است، صحیفه‌سجادیه امام‌سجاد(علیه‌السلام) می‌باشد. این‌کتاب، در قالب نیایش و با زبان دعا، عالی‌ترین‌مضامین اخلاقی و مدل‌های رفتاری با دیگران بویژه‌اعضای خانواده را از زبان چهارمین امام معصوم(علیه‌السلام) به تصویرکشیده است.

امام‌سجاد(علیه‌السلام) در مقام عمل، به‌ همسر و فرزندان و والدین خود توجه ویژه‌ای داشت. جنبه‌ها عملی اخلاق در خانواده،درسیره عملی زندگانی ایشان کاملاً مشهود است. بنا به نقل معروف، مادر امام‌سجاد(علیه‌السلام) در سن کودکی حضرت از دنیا رفته است و ایشان توسط دایه (پرستار) بزرگ شده بود(ترابی،1388: 17).اما امام(علیه‌السلام) آن پرستار را مادر خطاب می‌کرده و برای او حق مادری قائل بود. به امام سجاد(علیه‌السلام) عرض شد اى پسر پیغمبر، شما که از همه مردم نیکوکارتر و از همه بیشتر صله‌رحم می‌کنید چرا با مادر خود هم خوراک نمی‌شوید؟ فرمود: خوش ندارم که مبادا پیش‌دستى کنم به غذائى که مادرم چشم بر او داشته است^[14] (ابن بابویه، 1362: ج2 ، 518).

پژوهشگران‌مسلمان،کتبزیادی با موضوع علم‌اخلاق نوشته‌اند؛ مانند: اخلاق‌ناصری، تهذیب‌الاخلاق، مکارم‌الاخلاق، محجه‌البیضاء، جامع‌السعادات، معراج‌السعاده،که این آثار متناسب با فرهنگ‌‌اسلامی و سبک‌زندگی‌دینی تالیف ‌شده‌اند و به‌مقوله اخلاق بصورت عام پرداخته‌اند. پهلوان، (1384) درمقاله «مبانی اخلاقی درصحیفه سجادیه‌«، پس از بیان نکاتی در مورد صحیفه، توحید را به عنوان مبنای اخلاق در صحیفه معرفی کرده، و7راه تعالی معنوی: قرآن، ماه رمضان، تولی و تبری، شفاعت، توسل، شهود اعمال، صلوات بر محمد و آل‌محمد؛ را توضیح داده است.

مقدم(1391) درمقاله«خانواده‌آرمانی‌دراندیشه‌امام‌سجاد(علیه‌السلام)»، ویژگی‌های‌خانواده آرمانی‌از منظر امام سجاد(علیه‌السلام) در سه‌محور ازدواج، ساختارخانواده و کارکردهای آن برشمرده و می‌نویسد: امام سجاد(علیه‌السلام)، سنت ازدواج را مقدس دانسته و برانتخاب آگاهانه همسر و همسان همسری تأکید دارد. همچنین برخی از ویژگی‌های ساختاری خانواده شامل سرپرستی مرد، آگاهی و پذیرش نقش‌های اعضای خانواده؛ ارضای نیازهای عاطفی همسر و نقش عاطفی زن و شوهر نسبت به هم ‌است. تقویت ایمان، فرزندآوری، حصر روابط جنسی در چارچوب زناشویی و تقویت روحیه غیرت‌ورزی‌نیزموجب تحقق خانواده آرمانی است.

هادیان‌رسنانی و بصام(1395) در پژوهش«تجلی قرآنی بایسته‌های اخلاق ‌اجتماعی در صحیفه سجادیه»، ضمن بررسی خاستگاه قرآنی بایسته‌های اخلاق ‌اجتماعی در صحیفه سجادیه؛ انواع اثرپذیری کلام امام(علیه‌السلام) از قرآن ‌را به دو مدل تأثیر آشکار (مستقیم) ‌و ‌تأثیرپذیری ‌پنهان(غیرمستقیم) تقسیم و بررسی نموده است. تأثیرپذیری آشکار(مستقیم) نیز به سه شکل تصریح، اقتباس(تضمین) وتلمیح(اشاره)بحث شده است.

ایزدی و مهدوی‌منش(1391) درمقاله «پی‌جویی خانواده وکارکردهای ‌تربیتی آن‌ در آموزه‌های امام‌ سجاد(علیه‌السلام)»، جایگاه و کارکردهای‌خانواده‌نزد امام(علیه‌السلام) را از اجتماع بالاتردانسته‌و بر مهرورزی، عینیت‌‌بخشی ‌به‌آموزه‌ها، ایجاد ارتباط‌مستمرباخدا، به‌عنوان روش‌های‌کاربردی در انحراف‌زدایی و فضیلت‌افزایی تاکید دارند.

همچنین پژوهش در دیگر منابع نشان می‌دهد که؛ ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی برجسته و قوی باعث تمایل اشخاص به رفتارهایی مانند کمک‌رسانی، مشارکت و همکاری فرانقشی می‌شود. شواهد تحقیقی‌گزارش‌محققانی‌مثل‌شین^[15](1984م)،تیچی^[16](1983م)، دیل و کندی^[17](1982م) و پیترس و واترمن^[18](1982م) این نتایج را تایید می‌کند. در پژوهشی که پادیلا- والکر و میموت-ایلسون^[19] (2020م) انجام دادند، برچگونگی اهمیت اعضای خانواده در اجتماع‌سازی جنبه‌های رشد‌ اخلاقی(مانند احساسات، شناخت‌ها، رفتارها) تاکید داشته‌اند.

بررسی ‌پژوهش‌های انجام‌شده در موضوع اخلاق‌ خانواده در صحیفه‌ سجادیه که از نیازهای اساسی ‌جوامع بشری است، نشان ‌می‌دهد، به صورت‌ مستقل‌ و کامل ‌پژوهشی ‌در این ‌زمینه انجام‌نشده‌است. لذا این پژوهش‌درصدد است، ضمن‌پرداختن به ‌این‌ مهم به‌نیاز مبرم جامعه به‌مبانی ‌کاربردی اخلاق ‌خانواده از منظر آموزه‌های‌اسلامی خصوصا امام‌سجاد(علیه‌السلام) که ‌به‌عنوان‌ انسان ‌کامل ‌و الگوی ‌بشریت ‌مطرح ‌است ‌پاسخی ‌شایسته دهد. لذا تازگی‌موضوع پژوهش و کمبود پژوهش‌های مرتبط، نظام‌مندی و دسته‌بندی و تحلیل معارف موجود در خصوص اخلاق خانواده از منظر صحیفه‌ سجادیه، از ویژگی‌های بارز این پژوهش است. نظر امام سجاد(علیه‌السلام) در ارتباط با اخلاق‌ خانواده در صحیفه سجادیه‌ و سیره آن‌حضرت چیست؟.

روش‌شناسی پژوهش

رویکرد این پژوهش، کیفی و روش آن توصیفی- تحلیلی است. داده‌های این پژوهش به شیوه کتابخانه‌ای و با استفاده از فیش‌برداری جمع‌آوری شد. تحلیل داده‌ها نیز با استفاده از تحلیل محتوا انجام شد. به این ترتیب‌که‌یادداشت‌ها و اسناد به داده‌های متنی تبدیل شده و سپس تحلیل‌محتوی‌کیفی انجام ‌شد.این روش ‌به‌دنبال ‌استنتاج ‌منظم ‌و عینی ‌ویژگی‌های‌ خاص ‌یک ‌متن ‌است. به‌طورکلی ‌در این‌ پژوهش ‌تحلیل‌‌ محتوای ‌کیفی‌ در سه‌ گام آمادگی (مشخص‌ کردن مسئله ‌پژوهش، مشخص‌کردن سؤالات و اهداف، تعریف و تدوین متغیرها)؛ سازماندهی (نمونه‌گیری ‌و انتخاب ‌مقیاس‌های ‌تحلیل، کدگذاری و مقوله‌بندی) به‌طورکلی فرایند کدگذاری ‌در تحلیل محتوای کیفی ‌بسته به ‌مسئله یا اهداف پژوهش‌ به‌صورت قیاسی یا استقرایی انجام شد. در این ‌پژوهش روش کدگذاری استقرایی(کدگذاری باز) به‌کار رفت. در این روش پژوهشگر به‌جای اینکه شروع به گردآوری داده‌ها با اتکا به فرضیاتی که از دل یک ‌نظریه بیرون آمده نماید، نقطه‌ شروع کارش بر اساس سؤال و هدف پژوهش است. بنابراین پژوهشگر در داده‌ها کاملاً غرق شده تا به یک درک یا بصیرت جدیدی دست پیدا کند.

یافته‌ها

پس از جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها با خواندن مکرر متن برای غوطه‌ور شدن درآنها و یافتن یک‌ درک کلی آغاز شد. تحلیل داده‌ها بر مبنای نظریه داده بنیاد انجام شد.

در سال‌های اخیر گرایش به انجام پژوهش‌های کیفی به‌ویژه پژوهش‌های منتشر شده مبتنی بر تئوری داده بنیاد روبه فزونی است(اسدی فرد و همکاران ۱۳۹۶). نظریه داده بنیاد، نوعی روش‌شناسی عمومی برای تدوین تئوری‌هاست (نوروزی و همکاران ۱۳۹۳).

نظریه داده بنیاد ابتدا در سال ۱۹۶۷ توسط گلاسر و استراوس ابداع شده و در کتاب مشهور آنها تحت عنوان کشف نظریه داده بنیاد منتشر گردید. به عبارتی می‌توان گفت روش داده بنیاد یکی از روش‌های پژوهش کیفی است که هدف اصلی آن بیان فرایندهای اجتماعی و پرورش تئوری است (استرابرت و کارپنتر ۲۰۱۱)

نظریه داده بنیاد عبارت است از کشف و استخراج نظریه از داده هایی که به طور منظم در فرایند تحقیق اجتماعی به دست آمده‌اند( استراوس ۱۹۹۴)

رویکرد و مراحل نظریه داده بنیاد

تمایز نظریه‌پردازی داده‌بنیاد را تحت عناوین نظام‌مند، نوظهور و ساختگی مطرح کرده‌اند که در این مقاله به تناسب هدف پژوهش، از رویکرد نوظهور بهره گرفته‌ایم که نسبت به سایر رویکردها توصیفی‌تر است(گلاسر و استراوس، ۱۹۶۷). در هرحال نوعی نظام‌یافتگی در رهیافت منتخب به نظریه‌پردازی داده‌بنیاد بر لزوم استفاده از حرکت از جز به کل و تحلیل داده‌ها تأکید می‌کند( استراوس و کربین،۱۹۹۴) که به‌طور خلاصه به شرح زیر هستند:

• کدگذاری باز: نامگذاری مفاهیمی که بیانگر رویدادهای قطعی و دیگر نمونه‌های پدیده‌ها هستند.
• کدگذاری محوری: رویه‌هایی که از طریق آنها داده‌ها در فرآیندی مستمر با هم مقایسه می‌شوند تا پیوند بعد از کدگذاری باز بین مغول‌ها مشخص شود.
• کدگذاری انتخابی: فرایند انتخاب مقوله محوری، پیوند نظام‌مند آن با دیگر مقوله‌ها ارزش‌گذاری روابط آنها و درج مقوله‌هایی که نیاز به تایید و توسعه بیشتری دارند.

در این پژوهش برای کدگذاری باز بر روی داده‌ها، ابتدا داده‌های اصلی از منابع مورد نظر جمع‌آوری شد.

سپس متون کلمه به‌کلمه خوانده‌شده تا کدها استخراج گردد. در این فرایند به‌طور پیوسته از استخراج کدها تا نامگذاری آنها تداوم یافت. پس از آن،کدها بر اساس تفاوت‌ها یا شباهت‌هایشان به داخل طبقات دسته‌بندی شدند و در پایان به ازای هرمفهوم، شواهدی از متن نقل قول شد و در انتها گزارش (تحلیل و استنباط‌ نتایج وگزارش) انجام ‌شد(مومنی‌راد، علی‌آبادی، فردانش و مزینی، 1392). همچنین، واحد تحلیل پژوهش شامل فرازها و دعاهای 54 گانه صحیفه ‌سجادیه امام‌سجاد(علیه‌السلام) بود. در این رابطه‌بیش از ده منبع دسته اول روایی و حدیثی شیعی در رابطه باتفسیرها و شرح‌های صحیفه سجادیه و مباحث پیرامون موضوع پژوهش‌مورد بررسی گرفت.

ما حصل کد گذاری باز و محوری ،رسیدن به (118)کداولیه و (12)مقوله فرعی و (4)مقوله اصلی بود که بر اساس آن  مدل اخلاق در خانواده مفهوم بندی شد.

در زیر نمونه‌ای از مفهوم‌سازی داده های حاصل ازپژوهش در غالب کدگذاری بازآمده است.

محبت

اصل محبت و مهربانی در بیش از 14 دعای صحیفه سجادیه به‌کار رفته است. دعای1 فراز4، دعای2 فراز 11، دعای14 فراز8، دعای17 فراز10، دعای20 فراز7 و9و 10، دعای21 فراز11، دعای26 فراز2و3، دعای 15 فراز3، دعای30 فراز 4، دعای32 فراز6، دعای 36 فراز4، دعای 44 فراز10، دعای46 فراز13، دعای47 فراز67 و127.

عفو و گذشت

همچنین این اصل مهم، مورد تأکید صحیفه سجادیه است. این ادعیه عبارت‌اند از: دعای 14 فراز14، دعای16 فراز7 و18، دعای20 فراز9و10و16، دعای24 فراز8 و 9، دعای26 فراز 3، دعای38 فراز1و2، دعای 39 فراز 2 و3، دعای 44 فراز 10، دعای 30 فراز 2.

مدارا و سازگاری

امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای20 فراز7 و 9 و 10، بر اصل سازگاری و مدارا با دیگران تاکید دارد.

همکاری

همکاری با دیگران از مسائلی است که امام سجاد(علیه‌السلام) همواره به آن تذکر داده است.  ایشان در دعای20 فراز10، دعای 21 فراز13و دعای45 فراز52 بر همکاری تاکید دارند

احترام

اصل عزت و احترام در بیش از 11 دعای صحیفه به‌کار رفته است. این ادعیه عبارت‌اند از: دعای5 فراز8و 13، دعای17 فراز10، دعای20 فراز4و26، دعای28 فراز6و 7، دعای35 فراز4و 5، دعای41 فراز4، دعای45 فراز19، دعای46 فراز13، دعای47 فراز118و 119و 121، دعای48 فراز15، دعای49 فراز12. 

والدین به فرزندان

تعلیم و تربیت

امام(علیه‌السلام) در دعای24 فراز7و 10و 14، دعای25 فراز2و 5و13 ،  دعای50 فراز1، دعای5 فراز11، دعای8 فراز7 به تعلیم و تربیت تأکید دارند.

حفظ و مراقبت

امام(علیه‌السلام) در، دعای 25 فراز 1و 2و3 و 4و 5، دعای26 فراز2و 3 به موضوع حفظ و مراقبت تأکید دارد.

نظارت

امام(علیه‌السلام) در دعای25 فراز3و 5 بر این اصل تاکید دارند. 

فرزندان نسبت به والدین

احسان و نیکی

امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای25 فراز4، دعای5 فراز7و 11، دعای20 فراز3و 9 و10 و18، دعای26 فراز2و 3، بر اصل احسان و نیکی به دیگران تأکید دارند.

حمایت

در دعای25 فراز4، دعای6 فراز18، دعای8 فراز4، دعای16 فراز1و2 بر اصل حمایت تاکید دارد

اطاعت

امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای24 فراز5 و 6، دعای25 فراز4و 11بر این اصل اطاعت تأکید دارند.

محبت:

اصل محبت نسبت به دیگران همواره مورد تاکید امام سجاد(علیه‌السلام) است ایشان در دعای1 فراز4، دعای2 فراز 11، دعای14 فراز8، دعای17 فراز10، دعای20 فراز7 و9و 10، دعای21 فراز11، دعای26 فراز2و3، دعای 15 فراز3، دعای30 فراز 4، دعای32 فراز6، دعای 36 فراز4، دعای 44 فراز10، دعای46 فراز13، دعای47 فراز67 و127، بر این اصل تاکید دارند.

احترام

امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای24 فراز 6و 7 ، دعای35 فراز4، دعای41 فراز4،

مراقبت

در طول تاریخ، مسئولیت اخلاقی مراقبت از والدین همواره بر عهده فرزندان بوده است. امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای 24 فراز10، دعای21 فراز9بر اصل مراقبت تاکید دارند.

یافته‌ها نشان می‌دهد که امام‌سجاد(علیه‌السلام)، دستورات اخلاقی، ویژه‌ای برای اعضای خانواده، دارد. اصول‌اخلاقی در خانواده‌ از منظر امام سجاد(علیه‌السلام) شاملچهار مقوله اصلی: رهیافت‌اخلاقی عمومی در خانواده رهیافت اخلاقی در روابط زوجی و رهیافت اخلاقی به والدین دررابطه با تعامل با فرزندان و رهیافت اخلاقی به فرزندان‌در رابطه باتعامل با والدین ودوازده مولفه فرعی است. اصول اخلاق عمومی دارای چهار زیر مولفه؛ «رفتار توام بامحبت»، «عفو وگذشت»، «همکاری» و «احترام» است.که ااصول اخلاقی در روابط زوجین شامل زیر مولفه محوری «مدارا و سازگاری» می باشد،  والدین در ارتباط با فرزندان خود به‌رعایت «تعلیم وتربیت اخلاقی»، «حفظ و مراقبت»، و «نظارت» امرشده و خرده‌مضامین رهیافت‌های اخلاقی به‌فرزندان درارتباط با پدر و مادرشامل؛ «احسان و نیکی»، «حمایت»،«اطاعت» و «احترام» و «مراقبت» شد.در جدول شماره1 ساختار تحلیل مقوله یافته‌ها براساس مدل کدگذاری باز و محوری پیرامون سؤال پژوهش آمده است.

مدل مفهومی اصول اخلاق در صحیفه سجادیه بر اساس کدگذاری باز و محوری

همچنان که در شکل دیده می‌شود، اصول کلی اخلاق در خانواده در صحیفه سجادیه به چهار مقوله اصلی و دوازده مقوله فرعی تقسم می‌شود که در این بین چهار مقوله فرعی تحت عنوان اصول عمومی اخلاق، زیر مقوله تمام اصول اخلاقی در خانواده محسوب می‌شوند.

جدول شماره 1: جدول نتایج کدگذاری بازو محوری در چه رابطه‌ای؟.

مقوله اصلی‌اول: اصول‌اخلاقی عمومی در خانواده

یکی‌ از اصلی‌ترین‌ارکان‌ در نهاد خانواده‌، روابط بین همه اعضاست. زوجیت با پدیده‌ای به‌نام ازدواج شکل می‌گیرد. اصول اخلاقی‌روابط بین‌زوجین و تعاملات مناسبشان با یکدیگر و با فرزندان؛ احترام به حقوق متقابل همسران و تلاش برای تحکیم نظام خانواده همواره مورد سفارش مصلحان اجتماعی، به‌ویژه ‌امام سجاد(علیه‌السلام) بوده است. اصول‌ اخلاقی عمومی از منظر ایشان در چهارمقوله فرعی«محبت»، «عفو و گذشت»، «همکاری» و«احترام» بین اعضا‌دسته‌بندی شد.

1. محبت

به معنی بیان عواطف و احساسات از طریق زبان و گفتار یا حتی شیوه‌های غیرکلامی به‌منظور نشان دادن علاقه و دوست داشتن در روابط‌زوجی که ‌باعث ایجاد و یا تقویت عشق و پویایی روابط بین اعضای خانواده شده و در نهایت منجر به رضایت و استحکام خانواده شود. امام‌سجاد(علیه‌السلام) بر این اصل تاکید دارد و ازجمله حقوق اخلاقی همسر برشمرده است. ایشان می‌فرماید: «همسرت، حق‌ مهربانی‌ و انس‌ و مودّت‌ بر تو دارد».^[33]

امام‌ سجاد(علیه‌السلام) در دعای20 صحیفه معروف به‌ دعای مکارم‌الاخلاق بر محبت، تفاهم، هم‌دلی و مهربانی بین اعضای ‌خانواده ‌تاکید کرده ‌و می‌فرماید:

"خدایا دشمنى نزدیکان‌ را به ‌محبت، و بدرفتارى و نافرمانى خویشانم ‌را به ‌نیکى و خوشرفتارى، و بى‏اعتنایى خاندان مرا به نصر تو یارى مبدل بفرما".^[34]

محبت به والدین یعنی عاطفه‌ورزی، دوست داشتن و عشق‌ورزی نسبت به پدر و مادر که ‌بالاتر از اقدامات حمایتی و مراقبتی و یا احترام نسبت به آنان است. زیرا برخلاف محبت والدین نسبت به فرزندان که امری غریزی‌و ذاتی است، محبت فرزندان به والدین از پشتوانه‌های ضعیف‌تری برخوردار است.

امام‌ سجاد(علیه‌السلام) در دعای 24، در راستای آموزش ابراز محبت در برابر والدین سفارش به نرم‌خویی، خوش‌زبانی و خوش‌رفتاری‌ کرده و می‌فرماید:

 «پروردگارا یارى‌ام کن تا‌ صدایم را‌ در‌ برابرشان آهسته ‌و‌ سخنم را‌ پاکیزه ‌و‌ برخوردم را‌ ملایم نمایم ‌و‌ دلم را‌ نسبت به‌ ایشان عطوف ‌و‌ مهربان کن ‌و‌ مرا با‌ آنها رفیق ‌و‌ شفیق ‌و‌ دلسوز فرما».^[35]

این اصل همواره مورد تاکید امام سجاد(علیه‌السلام) است. ازآنجاکه محبت فرزندان به ‌والدین در مقایسه با محبت والدین به فرزندان از پشتوانه‌های طبیعی ضعیف‌تری برخوردار است، این نگرانی وجود دارد که انجام وظیفه احسان به والدین عملا به سمت اقدامات حمایتی، مراقبتی و حداکثر احترام به والدین سوق داده شود و محبت و عاطفه‌ورزی به آنان با غفلت مواجه شود. از این‌رو در صحیفه سجادیه در خصوص محبت به والدین توصیه‌هایی شده است(بستان،1398: 126).

اظهار محبت به فرزندان یعنی برقراری روابط عاطفی بر محوریت محبت با آنان به منظور ابراز علاقه و تأثیر بیشترکلام و آموزه‌های تربیتی در آنها اطاعت‌پذیری بیشتر آنان از والدین. اصل محبت ‌یکی از ارکان مهم تربیت فرزند می‌باشد. امام(علیه‌السلام) در فراز5 از دعای 25، این‌گونهبرتربیت‌صحیح‌و ادبنیکویفرزندان و در عین حال بر محبت نسبت به آنان تأکیدکرده و می‌فرماید:

^"و مرایاری کن که فرزندانم را بپرورم و ادب نمایم و به آنان محبت و مهربانی نمایم".^[36]

شیوه ‌فرزندپروری ‌بیانگر روابط ‌عاطفی ‌و نحوه‌ ارتباط ‌کلی ‌والدین با فرزندان ‌است. می‎توان‌ گفت ‌که ‌والدین ‌سبک‌های ‌والدینی را حتی‌ قبل ‌از بدنیا آمدن ‌فرزندشان ‌شروع‌ می‌کنند(حسین‌پور،1381).بامریند^[37](1960)معتقداست ‎سه شیوه‎ فرزندپروری ‌وجود دارد که‌ عبارت‌اند از: شیوه‌ فرزندپروری ‌مقتدر^[38] (درخواست‌کنندگی ‌بالا و پاسخ‌دهندگی ‌بالا)، فرزندپرور مستبد^[39] (درخواست‌کنندگی ‌بالا و پاسخ‌دهندگی ‌پایین) و شیوه‌ فرزندپروری‌ سهل‌گیر^[40] (درخواست‌کنندگی پایین و پاسخ‌دهندگی بالا) (لیزا و گرین^[41]،2012). با مریند می‌گویدکه والدین دیکتاتور، روابط سرد همراه با کنترل زیاد را بر فرزندان اعمال می‌کنند. والدین مقتدر، کنترل خود را همراه با رابطه گرم و پاسخگویی بر فرزندان خود دارند. درحالی‌که والدین سهل‌گیر انتظارات اندکی از فرزندان داشته و هیچ‌گونه‌کنترل و پاسخگویی‌هم نسبت به‌آنان ندارند.میلینگ، والش، هپر و برین^[42](2013) در پژوهشی‌به‌این‌نتیجه‌رسیدند که ‌فرزندپروری ‌مقتدرانه ‌همبستگی ‌با دلبستگی ‌ایمن‌ دارد و فرزندپروری ‌مستبدانه ‌و سهل‌گیرانه ‌نیز همبستگی ‌مثبتی ‌با دلبستگی‌ ناامن اجتنابی و دوسوگرا دارد.

عفو وگذشت

به ‌معنی ‌چشم‌پوشی ‌از لغزش‌ها و کوتاهی‌های ‌یکدیگر توأم ‌با رفتار کریمانه‌ به‌نحوی‌ که ‌کاهش‌دهنده تنش‌ها و تقابل‌های ‌زوجین‌در بستر خانواده شده و احتمال تکرار و یا تشدید آن‌مسائل‌ را کاهش‌ دهد با مکانیزم خود ‌مراقبتی فرد بخشیده ‌شده. امام ‌سجاد(علیه‌السلام) برعفو و گذشت در زندگی تأکید دارد و می‌فرماید: « خدایا مرا به‌گونه‌ای قرارده‌که بدی‌های آنها را با نیکی جواب دهم».^[43]

عفو و گذشت در مقابل همسر یکی دیگر از مسائل کلیدی و اساسی اخلاق بینا زوجی است. آموزه‌های دینی علاوه بر دعوت به صبر در برابر ناملایمات و رفتارهای ناپسند دیگران، در مواردی توصیه‌به نیکی و محبت دارد. یکی‌از برخوردهای همراه با عفو و گذشت و لطف و محبت امام‌سجاد(علیه‌السلام) رفتار با کنیزی است‌که موقع‌وضو آب بر دست حضرت می‌ریخت، اما ظرف آب از دستش رها شد و به صورت حضرت برخوردکرد و باعث مجروح شدن ایشان شد،آن‌حضرت به‌جای توبیخ‌کنیز را در راه‌خدا آزادکرد(صدوق1417ق: ج1، ص268).

خداوند همواره بر لزوم عفو و گذشت تأکیدکرده و می‌فرماید: "شما آنها را عفوکنید وگذشت نمایید تا خداوند فرمان خودش را بفرستد؛ خداوند بر هرچیزى تواناست".^[44] یکی ازکارکردهای عفو وگذشت برقراری آرامش‌در محیط خانواده است.خداوندهمسر را مایه آرامش معرفی کرده و می‌فرماید:و از نشانه‌های‌ [قدرت‌ و ربوبیت‌] او این‌ است‌که‌ برای‌ شما از جنس‌ خودتان‌ همسرانی آفرید تا درکنارشان‌ آرامش‌ یابید و در میان‌ شما دوستی‌ و مهربانی‌ قرار داد".^[45] امام‌سجاد(علیه‌السلام) در بیش از 9دعای صحیفه بر این اصل تاکید دارند.^[46]ایشان در مقدمه صحیفه‌سجادیه، آرامش‌را از درگاه‌الهی درخواست کرده و می‌فرماید: «وَ لَا تُوحِشَ‌ بِی‌ اَهْلَ اُنْسِی‌«؛و اسباب‌ وحشت‌ خانواده‌ام‌ را فراهم‌ مکن(به‌ آنها آرامش‌ عطا کن‌) (‌درایتی‌،1377: 682).

توجه ‌به ‌خوبی‌های گذشته همسر، به عفو و گذشت کمک کرده و باعث حفظ روابط و تحکیم خانوادهمی‌شود. علاوه برآن، تاثیر مستقیمی در کاهش تنش‌ها و جلوگیری از آسیب‌های عاطفی در زندگی زناشویی دارد و ثمره شیرین آن، ارتقاء سطح سازگاری بین زوجین وکمک به دوام و سلامت خانواده و جامعه است.

احترام

یکی ‌دیگر از اصول ‌اخلاقی در روابط بین اعضای خانواده، عزت و احترام است. امام ‌سجاد(علیه‌السلام) در بیش ‌از 11 دعای صحیفه به‌ این اصل اشاره‌کرده است.^[47] زن و شوهر باید همواره خیرخواه همدیگر باشند و همدیگر را احترام و تکریم ‌نموده و از تحقیر همدیگر بپرهیزند. یادگیری ارتباط‌کارآمد توام با عشق و احترام، گام مهمی در فرایند ایجاد و یا افزایش صمیمیت و سازگاری زوجین است(استالهوفر^[48] و همکاران،2014(

احترام‌ به‌ معنی ‌کرامت ‌و حرمت، عزت‌دهی ‌و بزرگداشت ‌همسر و خانواده‌اش ‌به‌ویژه ‌در حضور دیگران‌ است. امام ‌سجاد(علیه‌السلام) احترام‌ به‌ زن ‌را از حقوق ‌او بر شمرده‌ که ‌رعایت ‌آن‌ باعث‌ تحکیم ‌روابط‌ بین ‌زوجی‌ می‌شود. آن‌ حضرت ‌می‌فرماید: «وامّا حق‌زن و همسرت آن است‌که‌احترامش‌کنی»(طبرسی،1370: 421).

ایشان دردعای هفدهم، فراز10، برای‌ خانواده‌ خود از خداوند خیر و نیکی‌ می‌‌خواهد و ضمن تکریم آنان، به‌ درگاه ‌الهی‌ برایشان دعا می‌کند:

" بارخدایا! درود بر‌ محمد ‌و‌ خاندان وى، ‌و‌ پدران ‌و‌ مادران ‌و‌ فرزندان ‌و‌ خانواده‌هاى ما‌ ‌و‌ نزدیکان ‌و‌ همسایگان ما‌ را، چه مردان با‌ ایمان ‌و‌ چه زنان با‌ ایمان، از‌ گزند وى در‌ سنگر ‌و‌ دژى نگاهبان ‌و‌ پناهگاهى مقاوم قرار ده‌ ‌و‌ در‌ برابر او‌ زره‌هایى محافظ به‌ ایشان بپوشان ‌و‌ علیه او‌ به ایشان سلاح‌هایى برنده عطا فرما".^[49]

احترام به ‌والدین، یعنی محترم ‌شمردن آنها وتکریم وگرامی‌داشت مقام و مرتبه ایشان در رفتار،گفتار و عمل، و نهایت فروتنی و تواضع در برابر آنان، چه در دوران زنده بودن و چه بعد از مرگ ایشان.

امام ‌سجاد(علیه‌السلام) در سه دعا و چهار فراز، بر اصل احترام نسبت به‌ دیگران سفارش می‌کنند. فرزندان درهر شرایطی باید احترام پدر و مادر را نگه دارند، هرچند آنان دچار اشتباهات درمقابل فرزندان باشند. امام(علیه‌السلام) می‌فرماید:

"بارالها ترس مرا از‌ هیبت ‌و‌ شوکت پدر ‌و‌ مادرم همانند ترس از‌ هیبت سلطان قرار ده".^[50]

ایشان در فراز هفتم از دعای 24، برای والدین خود اینگونه دعا می‌کند:

"خدایا! برحضرت محمد و خاندان او درود فرست و پدر و مادرم را به بالاترین درجه رحمت و کرامتی که به پدران و مادران بندگان صالح و پاک خود عطا فرموده‌ای، نایل بگردان. ‌ای مهربان‌ترین مهربانان".^[51]

یکی‌ از جلوه‌‌های‌ ویژه‌احترام در برابر والدین‌ نرم‌خویی ‌است. امام ‌سجاد (علیه‌السلام) در همین دعای 24، فراز ششم، به بشر آموزش می‌دهد که با پدر و مادر نرم‌خو باشند و در نهایت‌ تواضع‌، با آنان صحبت‌ و رفتارکند. ایشان می‌فرماید:

"بارخدایا! صدایم را در برابر ایشان ‌آهسته‌ و سخنم ‌را خوشایند و خویم ‌را نرم‌گردان"‌.^[52]

نارضایتی است و روابط آنان به دلیل رفتار متناقض و بی‌ثباتی، توام با تنش است(گاتمن و گاتمن، 2015).

همکاری: همکاری در زندگی مشترک، به معنی یاری رساندن،کمک‌ کردن، تشریک مساعی و تقسیم کار‌ها و امورات زندگی زن و شوهر است. امام سجاد(علیه‌السلام) دردعای 21، فراز سیزدهم، از خداوند توفیق یاری به نیکان را درخواست‌می‌کند، و قطعا همسر یکی ‌از مصادیق ‌آن‌ است. امام(علیه‌السلام) می‌فرماید: «خدایا مرا یاری‌کننده ‌به‌ آنان قرار بده».^[53]

رسول‌خدا (صلوات‌اله‌علیه‌وآله) با تمام‌ مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی‌که داشتند، در کار منزل نیز به‌خانواده کمک می‌کرد و این‌کار را به دیگران سفارش می‌کرد(محدث نوری،1408ق: ۲۵۲). حضرت‌علی (علیه‌السلام)  نیز به‌رغم‌مشغله‌های فراوان درصدر اسلام مانند شرکت‌ در جهاد و مسافرت‌های تبلیغی، از همکاری با همسر غفلت نمی‌کرد و همواره در این امر کوشا بود. امام‌صادق(علیه‌السلام) فرمود:" وضع‌خانه‌ علی(علیه‌السلام) این‌گونه‌‌ بودکه امیرالمؤمنین ‌هیزم فراهم می‌کرد و آب می‌کشید و خانه را نظافت می‌کرد و فاطمه(سلام‌اله‌علیها) آرد می‌ساخت و آن را خمیر کرده و نان می‌پخت".^[54] (مجلسی1413ق: ۳۷۰).

امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای20 فراز10، دعای21 فراز13و دعای45 فراز52 بر اصل اخلاقی همکاری تاکید دارند. کارکردهمکاری افزایش‌صمیمیت و رضایت از رابطه زوجیت است. در واقع در دین اسلام نقش‌های و تکالیف خانواده تفکیک نشده وبر پایه تشکیک مساعی است نه جنسیت.

مقوله اصلی دوم: اصول اخلاقی ویژه روابط زوجین

علاوه برتمام مقوله‌های فرعی که تحت مفهوم اخلاق عمومی بین اعضای خانواده بدان‌ها اشاره شد؛ آنچه از کدگذاری کلمات نورانی امام سجاد(علیه‌السلام) در صحیفه سجادیه به‌دست آمده است، اشاره ویژه به مفهوم‌محوری مدارا و سازش در روابط ویژه زوجین داردکه در این قسمت بدان می پردازیم.

مدارا و سازگاری

مدارا و سازشبه معنی برخورد مناسب همسران، همراه با نرمش و انعطاف در گفتار و رفتار است که حاصل آن، کنار آمدن با سختی‌ها، مشکلات و ناملایمات زندگی و کاهش کشمکش‌ها و اصطکاک در زندگی مشترک است. امام سجاد(علیه‌السلام) بر سلامتی، همدلی و همراهی در زندگی تاکید دارد و در دعای مکارم‌الاخلاق فراز هفتم از خداوند می‌خواهد:

"بارالها، دوستی کسانی را که با مدارا برخورد می‌کنند به‌محبت واقعی و برخوردهای وهن‌آور را به معاشرت‌های کریمانه تبدیل بفرما".^[55]

مدارا بین همسران، یکی دیگر از اصول‌اخلاقی در روابط بین زوجین است. مدارا همواره مورد تأکید پیشوایان دینی بوده و بیش از هر ویژگی دیگری به‌کارآمدی مناسب و مطلوب نهاد خانواده کمک می‌کند. زیرا درنظام زناشویی، رضایتمندی همسران از یکدیگر، ازجوانب بسیار مهم زندگی زناشویی به‌حساب می‌آید و برعکس، آمار طلاق به‌عنوان‌ معتبرترین شاخص آشفتگی ‌آن محسوب می‎‌شود. در زندگی مشترک، رفق و مدارا در افزایش سطح رضایت‌مندی زوجین، نقش کلیدی و اساسی داشته و بیشترین تأثیر را در اصلاح یا کاستن ناسازگاری بین همسران دارد. گاتمن^[56] الگوی تعامل زوجین را به چهار دسته تقسیم کرده است:

• الگوهای پرشور و نشاط: زوجین دارای رابطه‌ گرم ‌و صمیمانه‌ هستند و تعارضات ‌را باگفتگو حل‌می‌کنند.
• الگوهای‌انطباقی: برخورد زوجین در راستای پیشگیری‌از تعارضات شدید، توام با صبر و مدارا.
• الگوهای سنتی: سطح تعاملات زوجین محدود است و به‌دلیل‌وجود نقش‌های تعریف شده، تنش‌ها کم ‌است.
• الگوهای‌متعارض: تعاملات زوجین خصمانه و همراه با نارضایتی است و روابط آنان به دلیل رفتار متناقض و بی‌ثباتی، توام با تنش است(گاتمن و گاتمن، 2015).

منابع دینی نیز بر تقویت رفتار توأم با محبت بینازوجی تأکید دارند. دوست داشتن زنان]یا همسران[ و آگاه کردن آنها از این محبت یکی از مستحبات دین اسلام است(سیدی، 1385: 112 -110). امام سجاد(علیه‌السلام) در بیش از 14 دعای صحیفه سجادیه بر اصل محبت تاکید دارند.^[57] محبت به‌عنوان یکی از شاخصه‌های ایمان و از اخلاق پیامبران مطرح است؛^[58] لذا هر مقدارکه ایمان بندگان، افزایش یابد، محبت و دوستی آنان نسبت به همسرانشان نیز بیشتر خواهد شد (مجلسی،1403ق: 228).^[59] از این روایات برداشت می‌شود که، ایمان به خداوند علاقه به همسر را زیادمی‌کند. امام‌سجاد(علیه‌السلام) بر روابط اخلاقی بین‌همسران این‌گونه تاکید دارند:

"بر تو واجب است‌که نعمت‌الهی را گرامی داشته، در معاشرت با او، خوش‌رفتاری و رفق پیشه‌کنی؛ اگر چه حق تو بر زن سخت‌تر و رعایت مکروه و محبوب اگر معصیت و زیاده‌خواهی نباشد، بر او لازم‌تر است؛ ولی زن حق مهربانی و انس برتو دارد و جایگاه‌آرامش و آسایش، غریزه‌ای ‌است‌ که ‌گریزی ‌از انجام‌ آن ‌نیست ‌و این ‌حق ‌بزرگی‌است"(نصیرزاده، 1390: ۱۴۸).

مقوله اصلی سوم: بایسته‌های اخلاقی والدین‌ نسبت‌ به‌ فرزندان‌

بعداز زن وشوهر، رکن سوم در خانواده، فرزندان هستند. فرزندان یعنی پسریا دختر یا هر دو، عبارتند از فرزند قانونی و مشروع^[60]،فرزند نامشروع^[61]،فرزندرضاعی^[62] و یا فرزند خوانده، نیازمند توجه و رسیدگی اخلاقی از طرف پدر و مادر هستند. این مقوله نیز علاوه بر خورداری از زیر مولفه‌های اخلاق عمومی در خانواده، متشکل از مضامین فرعی: « تعلیم و تربیت (آموزش‌ اخلاق‌ و عقیده‌ درست ‌و مهارت‌های لازم)»، «حفظ و مراقبت»، و «نظارت» است.

تعلیم و تربیت: تعلیم و تربیت به معنی آموزش‌ اخلاق‌،آداب و تربیت دینی بر محور عقاید، اخلاق و مناسک عبادی و اصلاح و تغذیه سالم روحی فرزندان، توسط والدین با رعایت الزامات‌اخلاقی‌به فرزندان است. امام(علیه‌السلام) در دعای 25، فراز سیزدهم، با اشاره ‌به ‌دعای پدر و مادر در حق فرزندان، از درگاه خداوند می‌خواهدکه‌ فرزندانی‌ صالح‌ در عقیده‌ و آراسته‌ به‌ فضایل‌ اخلاقی‌ داشته‌ باشد: و آیین و اخلاقشان‌ را برای‌ من‌ سالم‌ بدار."^[63] امام(علیه‌السلام) در فراز اوّل از دعای25، از خدا این‌چنین درخواست‌می‌کند:

"خداوندا بر من منت‌گذار به بقای فرزندانم و ایشان را برای من فرزندانی صالح قرار ده، و مرا از آنان بهره‌مندساز".^[64]

بررسی‌ها نشان‌می‌دهد، داشتن‌فرزند مشکل‌دار نه‌تنها باعث‌اضطراب، افسردگی و استرس والدین‌می‌شود، بلکه‌قادراست، سلامت‌روان‌شناختی‌کلی آنها را نیز با خطرمواجه‌سازد(هارپر، دیچز، هارپر، روپرسوت^[65] ،2013 ). امام‌سجاد(علیه‌السلام) در پنج دعا از ادعیه صحیفه سجادیه بر مقوله تعلیم و تربیت تاکید دارد.^[66] ایشان در دعای 25، فراز سیزدهم، با اشاره به دعای پدر و مادر در حق فرزندان، از درگاه خداوند می‌خواهد که‌ فرزندانی‌ صالح‌ در عقیده‌ و آراسته‌ به‌ فضایل‌ اخلاقی‌ داشته‌ باشد: «وَأَصِح‌َّ لِی‌أَدْیانَهُمْ‌ وَ أَخْلاقَهُمْ». "‌و آیین و اخلاقشان‌را برای‌ من‌ سالم‌ بدار."

امام(علیه‌السلام) در فراز اوّل از دعای 25، از خدا این‌چنین درخواست می‌کند:"خداوندا بر من منت‌گذار به بقای فرزندانم و ایشان‌را برای من فرزندانی صالح قرار ده، و مرا از آنان بهره‌مندساز".^[67] از این فراز استفاده می‌شودکه‌باید در راه اصلاح فرزندکوشید تا در جامعه برای خود و دیگران مفید بوده و طعم عافیت و آسایش را او از دیگران و دیگران از او بچشند(ممدوحی‌کرمانشاهی ،1386: 417).

نظارت: نظارت مهارتی است‌که به منظور مواظبت از فرزندانو اینکه با چه کسانی ارتباط دارند و برنامه‌شان را با چه‌کسانی می‌گذرانندو در برنامه روزانه خود چه کارهایی انجام می‌دهند، صورت می‌گیرد. امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای25، حفظ سلامت جسمی و روحی فرزند را از خدا درخواست کرده و می‌فرماید: «پروردگارا بر‌ من‌ منت بگذار به‌ زنده ماندن فرزندانم و‌ به‌ اصلاح و‌ تربیت ایشان و‌ به‌ بهره بردن از‌ وجودشان براى خودم».^[68] حفظ جسم و روح فرزند در برابر تهدیدات نیاز به نظارت والدین دارد.

یکی از این بایسته‌های اخلاقی، نظارت والدین بر فرزندان‌است. در متون دینی بویژه در صحیفه سجادیه بر نقش نظارتی والدین نسبت به فرزندان تأکید شده است. حب اهل‌بیت (‌علیهم‌السلام) و بغض دشمنان ایشان، یکى از اصول ‌مهم تربیتى‌است‌که ‌به ‌واکسینه‌کردن ‌فکر و اندیشه‌ فرزندان، درمقابل اندیشه‌های مسموم‌کمک می‌کند. لازم‌ است‌ پدر و مادر‌ضمن ایفای نقش نظارتی‌خود بر فرزندان و‌ آموزش‌ اخلاق‌ نیکو به‌آنها، آنان‌را با افرادی ‌که‌ دوستدارخدایند، به‌ شیوه‌ای‌ هنرمندانه‌ آشنا سازند که‌ فرزندان،‌ دل‌بسته آنان‌ شده و فریفته افراد نااهل ‌نشوند. امام‌سجاد(علیه‌السلام) دردعای25 فراز 3 و 5 بر نظارت والدین بر فرزندان ‌تأکید دارند. ایشان در دعای‌25، فراز3، می‌فرماید:"و آنان‌را نیکوکار، پرهیزکار، بصیر و بینا، شنوا و فرمان‌بردار خود و نسبت به دوستانت عاشق و خیرخواه و در ارتباط به دشمنانت، سرسخت و کینه‌ورز، قرار ده".^[69] بنابر این والدین باید بر اعمال و رفتار فرزندان نظارت کرده و نسبت به خط و خطوط سیاسی و حزبی آنان بی‌تفاوت نبوده و ضمن آگاه سازی آنان از انحراف ایشان جلوگیری نمایند.

فلسفه این نظارت، کمک به سالم ماندن فرزندان است. والدین با دانستن جزییات زندگی فرزندان می‌توانند آنان‌را از بسیاری از آسیب‌ها حفظ کنند. نه‌تنها مهم است‌که والدین ارتباط گرم و صمیمانه‌ای با فرزندانشان داشته‌باشند، بلکه‌مهم و ضروری است‌که برای‌آنها، انتظارات، قواعد، قوانین و محدودیت‌های‌روشن و مشخصی را تعیین کنند و همچنین بر میزان پیروی آنان از انتظارات و محدودیت‌ها نظارت داشته باشند.

محصول ‌نظارت‌ آگاهانه، نظم ‌خانوادگی و ارتباطات ‌صحیح ‌است. همچنین ‌به ‌تبادل ‌اطلاعات، شفاف‌سازی انتظارات از فرزندان، تعیین حد و حدود در مواقع‌ لازم، و انتخاب شیوه صحیح برای نگه‌داشتن فرزندان در آن ‌حد و حدود کمک ‌می‌کند. اعمال نظارت از سوی والدین، باعث افزایش سطح امنیت فرزندان می‌شود و موجبات کاهش خطر و آسیب به آنان، در هر زمینه‌ای را فراهم می‌سازد. هرچه نظارت صحیح والدین بر رفتارهای فرزندان بیشتر باشد، احتمال رفتارهای مثبت و سالم در فرزندان بیشتر می‌شود و موجبات رشد و موفقیت آنها را فراهم خواهد کرد.

مضمون اصلی چهارم: بایسته‌های اخلاقی‌ فرزندان‌ نسبت به والدین

والدین در لغت یعنی پدر و مادر اعم از پدر و مادر اصلی، رضاعی و پدرخوانده و مادرخوانده، فرزندان اخلاقا در برابر والدین وظایفی دارند.ازمنظرصحیفه سجادیه "اخلاق فرزندان با والدین" بر شش محور فرعی ذیل استوار است که عبارت‌اند از:

توجه به مسائل والدین به ویژه دور دوره‌ی توانمندی فرزند و ضعف‌های والدین آن‌قدر در فرهنگ‌ اسلامی‌ اهمیت‌ دارد که‌‌در قرآن‌ مجید، بعد از دعوت‌ به‌توحید، به‌آن‌سفارش‌شده‌است‌:

"پروردگارت‌فرمان‌قاطع‌داده‌است‌که‌جز او را نپرستید وبه‌پدر و مادر نیکی‌کنید".^[70]

صحیفه‌ سجادیه بر‌ اهمیت‌ و جایگاه‌ والای‌ پدر و مادر و‌ لزوم‌ اخلاق‌ پسندیده‌ در برخورد با آنان تاکید دارد.امام‌ سجاد(علیه‌السلام) در دعای بیست و چهارم، فراز سوم، آن‌قدر مقام‌ والدین‌ را بالامی‌داندکه‌ برای‌ آشنایی‌ به‌وظایف‌ خود ‌در برابرشان، از خداوند یاری‌ می‌‌طلبد. این‌ سخن نشان‌ می‌دهد که‌ ما نیز باید‌ با وظایف‌ و اخلاق‌ پسندیده‌ برخورد با پدر و مادر آشنا شویم. امام‌سجاد(علیه‌السلام) می‌فرماید:

^"(خدایا) وظیفه‌ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام کن و همه دانش خدمتگزاری به آن‌دو را به من بیاموز".^[71]

امام (علیه‌السلام)‌، در همان دعا فراز یازدهم، ادای‌ حق پدر و مادر را از توان ‌فرزند خارج‌ دانسته و می‌فرماید‌:" نه! هرگز نتوانند همه حقی‌را که برگردن من دارند، به‌تمامی استیفا کنند و من نیز آن‌گونه که شایسته آنهاست، هرگز نتوانم حقشان را بشناسم و هرگز نتوانم حق خدمتشان را به جای آورم‌".^[72]و با این‌‌وجود در همان دعا فراز هفتم، از خداوند می‌خواهد که‌ از آنان‌ تشکرکند و به‌ آنان‌ پاداش‌ دهد:"خدایا آنان‌را به‌پاس‌تربیت و پرورش‌من، پاداش نیکوعطاکن و در برابرگرامی‌داشت‌من، از پاداشی‌شایسته برخوردارشان فرما".^[73]

احسان و نیکی: مفهوم احسان و نیکی‌به‌والدین، معاشرت‌به‌نیکی با آنان، و جبران همه‌حقوقی‌است‌که والدین ‌بر فرزندان‌دارند و وظایفی‌که‌فرزندان‌در برابرآنان‌برخوردارند. زیرا والدین در امر پرورش‌فرزندان‎متحمل ‌زحمات‌ و رنج‌های زیادی‌شده‌اند و احسان‌به آنان از باب لزوم سپاسگزاری‌فرزندان‌نسبت‌به‌زحمات والدین است.

امام‌سجاد(علیه‌السلام) درباره احسان به والدین می‌فرماید:

«آنها حقوقشان بر‌ گردن من‌ واجب‌تر است ‌و‌ احسانشان به‌ من‌ قدیمى‌تر است ‌و‌ منت‌شان بر‌ من‌ بزرگ‌تر از‌‌آن است که‌ آنها را‌ تقاص به‌ عدل کنم ‌و‌ یا‌ مقابله به‌ مثل نمایم ‌و‌ اگر چنین کنم پس‌ این‌همه زحمت‌شان در‌ راه تربیت من‌ چه مى‌شود ‌و‌ آن‌همه حراست ‌و‌ مواظبتى که‌ با‌ سختى ‌و‌ ناراحتى از‌ من‌ داشتند چگونه به‌ حساب مى‌آید ‌و‌ آن‌همه فشار ‌و‌ گرفتارى ‌که‌ براى‌آسایش من‌ تحمل نمودند چه مى‌شود؟!. شگفتاکه‌‌آن‌دو‌ بزرگوار نمى‌توانند ‌آن‌طورکه‌‌سزاوارند حق‌شان‌ را‌ از‌ من ‌بستانند ‌و‌ من‌ نمى‌توانم آنچه از‌ ناحیه آنها بر‌ من‌ واجب شده اداکنم ‌و‌ شرط خدمتگزارى آنان‌را‌ به‌ خوبى انجام دهم».^[74]

احسان و نیکی ‌به ‌والدین‌، جزء واجبات ‌موکد دینی است.^[75] مفهوم ‌احسان به والدین گستره وسیعی دارد که شاید همه حقوق والدین برفرزندان و وظایف فرزندان نسبت به والدین را در بر می‌گیرد. پدر و مادر که‌ عمری‌ برای ‌فرزندان‌ خود زحمت‌ کشیده‌اند، به‌ویژه درکهنسالی سزاوار آن‌هستند که‌‌ فرزندان‌ یاری‌‌شان کنند.

یکی از نمودهای گفتاری احسان به‌والدین، رعایت ادب در صحبت‌کردن با آنان است؛ زیرا بالابردن صدا هنگام گفتگو، نشان‎دهنده کوچکی و حقارت مخاطب می‌باشد. امام(علیه‌السلام) در دعای 24، از خدا درخواست یاری جهت بهره‌مندی از ادب گفتاری در برابر والدین دارد؛ " خدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند، و خویم را نرم نما".^[76]

از نمودهای ‌احسان عملی در برابر والدین‌گذشت و عدم مقابله به مثل در مقابل‌خطاها، کوتاهی‌ها و تقصیرهای احتمالی آنان است. امام‌سجاد(علیه‌السلام) می‌فرماید:

"بارخدایا، آنچه پدر و مادر درگفتارشان با من تعدی نموده‌اند (سخنان ناروایی گفته‌اند) و یا در کردار درباره من بی‌جا رفتار کرده‌اند، من آن را به آنان بخشیدم".^[77]

امام سجاد(علیه‌السلام) در چهار دعا و 9 فرازبر اصل احسان و نیکی به دیگران تاکید دارند.^[78]

حمایت: حمایت از والدین به معنی حمایت و پشتیبانی از آنان در دو بعد مادی و معنوی است. این حمایت محدود در دوران حیات نیست بلکه در دوران ممات آنان نیز استمرار دارد. در بعد حمایت معنوی، انجام خیرات و مبرّات و در بعد مادی ، حمایت مادی از والدین و واجب النفقه بودن آنان‌را شامل می‌شود.

امام‌سجاد(علیه‌السلام) در دعای25 برحمایت مادی و معنوی فرزندان از والدین اینگونه‌تاکید دارند: ^"بارخدایا، بازویم را به وجودشان‌ نیرومند و اختلال امورم را به آنان‌ اصلاح فرما و به دست آنان در برآمدن نیازم مرا یاری ده".^[79]

مقصود از‌ پاسداری‌ و یاری‌‌رسانی،‌‌ حفظ ‌وجود پدرو مادر از خطرها‌، آسیب‌ها و حادثه‌هایی ‌است ‌که ‌سرراه‌شان ‌وجود دارد و نیز یاری‌ رساندن ‌به ‌آنان ‌در دوران پیری ‌و ناتوانی ‌و حتی ‌یاری‌‌رسانی ‌به ‌جهت حفظ ‌آبروی آنها می‌باشد. اسلام بر حمایت فرزند از والدین در دو بعد مادی و معنوی تأکید دارد. در بعد مادی هزینه‌های زندگی آنان در صورت نیازمندی بر عهده فرزند است.  در بعد حمایت معنوی، انجام خیرات و مبرات از طرف آنها سفارش شده است. در بعد معنوی، دعای خیر برای آنان چه در زنده بودن و یا بعد مرگشان فرقی نیست؛ یعنی فرزند وظیفه دارد همیشه برای آنان دعا و استغفار نماید. حضرت‌امام‌‌سجاد(علیه‌السلام)درچهار دعا و پنج فراز بر اصل حمایت تاکید دارد.^[80]

اطاعت: اطاعت ‌از والدین یعنی فرمانبرداری از پدر و مادر در همه‌امور، غیر از گناه و نافرمانی‌از خداوند است. امام‌سجاد(علیه‌السلام)، در فرازی دیگر،‌ شوق‌ فراوان‌ در نیکی‌به‌ والدین‌ و اطاعت‌ از آنان‌ را با جمله‌هایی بسیار زیبا و آکنده از محبت بیان‌ کرده و اطاعت از والدین را در راستای جلب رضایت‌خدا و وظیفه فرزندان می‌داند و عدم اطاعت از آنان را موجب خشم و غضب پروردگاردانسته است. ایشان می‌فرماید:"خدایا! فرمانبری و خوبی کردن به ایشان را در نظرم از لذت خواب در چشم خواب‌آلود، و از گوارایی آب در کام تشنه، شیرین‌تر کن، و خشنودی آنان را بر خشنودی خود برتر بدانم".^[81]

فرزند باید از دستورهای پدر و مادر پیروی کند، تا آنجا که اگر فرزند را از انجام‌ عمل ‌مستحبی‌ بازدارند و این عمل مستحب موجب آزار یکی از آن دو شود، حرام است. پس باید توجه داشت که اگر خواسته‌ ما نیز موجب‌ نارضایتی پدر و مادر‌ باشد، شایسته است خواسته‌ آنان‌ را مقدّم ‌بداریم‌، چنان‌که امام‌سجاد^{علیه‌السلام}در دعای 24، فرازپنجم، می‌فرماید:" بارخدایا توفیقم ده، تا خواسته‌ آنها را بر آرزوی‌ خود برگزینم‌ و خشنودی‌ ایشان‌ را بر خشنودی‌ خویش‌ مقدّم دارم".^[82]

در این دستور، فقط یک‌ مورد، استثنا شده‌ و آن‌ زمانی است‌ که‌ حرف‌ پدر و مادر با سخن‌ خداوند مخالفت‌ داشته‌ باشد و انجام‌ امر والدین‌ به‌ ترک عمل واجب‌ یا ارتکاب‌ حرام منجر شود. در این‌ مورد، فرزندان‌ باید با‌ احترام‌ به‌ والدین‌ از دستورالهی‌ سرپیچی‌ نکنند. امام‌سجاد(علیه‌السلام) در دو دعا و چهار فراز بر اصل اطاعت تاکید دارند.^[83]امام‌رضا (علیه‌السلام) نسبت به اطاعت از والدین می‌فرماید:

نیکی‌ به‌ پدر و مادر واجب‌ است‌ اگرچه‌ مشرک‌ باشند، ولی‌ در معصیت‌ خالق‌، از آنان‌ نباید اطاعت کرد^[84](محمدی ری شهری، 1393: 7092).

امام‌سجاد(علیه‌السلام) لزوم پای‌بندی به دو خصلت نیکی به پدر و مادر و اطاعت از آنها را این‌گونه بیان می‌کند:

" بارخدایا! چنان مکن که هیبت و شکوه پدر و مادرم، همچون شکوه پادشاهان مستبد وخودکامه در دلم جای گیرد و حال آنکه با آنان چون مادری مهربان باشم".^[85]

در این‌ فراز، امام‌ به دو کار به ظاهر ضد هم اشاره‌کرده‌ است تا ضمن آنکه هیبت آنان مانند یک‌ پادشاه در نظرم باشد، مانند فردی‌ بسیار مهربان‌ با والدینم‌ رفتارکنم. این‌ مطلب‌ بسیار زیبا بیان‌ شده‌ و نشان‌دهنده نهایت‌ اهمیت دو طرف است‌؛ یعنی‌ توجه به هیبت و احترام به پدر و مادر و نوعی فاصله گرفتن از ایشان و درعین‌حال، با آنان بسیار مهربان بودن و به آنها نزدیک شدن.

نکته‌ای‌که‌ باید دقت‌کرد، این‌ است‌ که‌ اگر به‌ پدر و مادر خود نیکی‌ کردیم، ‌نباید آن‌ را دستاویز منت‌ نهادن‌ و مغرور شدن‌ قرار دهیم. امام‌ سجاد(علیه‌السلام)در فرازششم همان دعا می‌فرماید:

"و نیکویی‌شان‌ را درباره‌ خود، هرچند اندک‌ باشد، بسیار شمارم‌ و نیکویی‌ خود را درباره‌ آنها هرچند بسیار باشد، کم‌ بدانم".^[86]

آن‌حضرت در دعای 25 فراز چهارم، از خداوند می‌خواهد که‌ فرزندانش‌ و فرزندان‌ تمام‌ مسلمانان‌، مطیع ‌پدرو مادر باشند و هیچ‌گاه مبتلا به «عاق ‌والدین»‌ نشوند. عاق والدین کسی است که با برخوردهای ناشایست زمینه نگرانی و نارضایتی آنان را فراهم سازد. ایشان اینگونه به بشر آموزش می‌دهد:"و (درانجام‌دستور، مرا‌) فرمان ‌برقرارده‌، نه‌گناهکار و نه‌ بدکننده‌ و مخالفت‌‌کننده‌ و خطاکار".^[87]امام در دعای24، معروف به دعا برای‌ پدر و مادر، فراز یازدهم، از تبعات عاق‌ والدین در قیامت به خدا پناه می‌برد. ایشان می‌فرماید:"و مرا روزی‌که ‌هرنفسی ‌به ‌آنچه ‌کرده ‌است،جزا داده می‌شود، درحالی‌که‌به‌آنها ستم‌ نمی‌شود، در جرگه‌ کسانی‌ قرار مده که‌ با پدران‌ و مادران‌ بدرفتاری‌ کرده‌ و آنها را آزرده‌اند".^[88]

مراقبت: حتی اگر پدر و مادر به‌ فرزند، ستم کرده یا او را اذیت‌ کردند، فرزند‌ حق‌ ندارد که‌ به بهانه‌ عدالت‌، از آنان ‌انتقام بگیرد. امام ‌‌سجاد(علیه‌السلام) در دعای‌24، فراز 10 بعد از آنکه‌ فرض‌ ستم یا تباه کردن حق‌ والدین‌ را مطرح ‌‌می‌کند، این‌گونه‌‌ پاسخ‌ می‌دهد:

"زیرا حق ‌ایشان ‌بر من ‌واجب‌تر و نیکی‌شان ‌به ‌من ‌دیرین‌تر و نعمت‌شان ‌بیش‌ از آن ‌است‌ که‌ من بخواهم آنها را به‌ عدل‌ و داد، قصاص یا مقابله‌ به ‌مثل‌کنم".^[89]

نتیجه‌گیری و بحث

هدف از این پژوهش، بررسی و توصیف اخلاق درخانواده از منظر صحیفه‌سجادیه است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که امام‌سجاد (علیه‌السلام) در کتاب پرفیض صحیفه سجادیه، از افق قلب نورانی خویش و از طریق دعا و نیایش مضامین اخلاقی فراوانی را، برای بشریت عرضه کرده است. یکی از مواردی که ایشان فراوان در لابه‌لای کلام خویش بدان اشاره نموده ، اخلاق خانوادگی است. ارزش‌های اخلاقی، اصول و قواعد آن در محیط خانواده به‌دست می‌آید و تعامل با دیگران، مهارت‌ها و ارزش‌ها و روابط اجتماعی در آن نهاد، شکل می‌گیرد. یافته‌های این پژوهش بر اساس نظریه داده بنیادواز طریق کدگذاری باز و محوری، به (118)کد اولیه و (12) مقوله فرعی و (4) مقوله اصلی دست یافت که بر اساس آن مدل اخلاق در خانواده مفهوم‌بندی شد.

این مدل حول چهار محور اصلی شامل: اصول‌اخلاق عمومی در خانواده, اصول اخلاقی ویژه در روابط زوجی و رهیافت اخلاقی ویژه به والدین دررابطه با تعامل با فرزندان و رهیافت اخلاقی ویژه به فرزندان‌در رابطه باتعامل با والدین سازمان یافت. اصول‌اخلاق عمومی شامل چهار مضمون؛ «رفتار توام بامحبت»، «عفو وگذشت»، «همکاری» و «احترام» است.اصول اخلاقی ویژه زوجین،دارای یک مقوله فرعی ویژه به نام «مدارا و سازگاری» می باشد . والدین در ارتباط با فرزندان خود به رعایت «بایسته‌های آموزش وتربیت»، «حفظ و مراقبت»، » و «نظارت» علاوه بر مولفه های اخلاق عمومی  امر شده و خرده مضامین رهیافت‌های اخلاقی به فرزندان‌در ارتباط‌با والدین شامل؛ «احسان و نیکی»، «حمایت»، «اطاعت»، و «مراقبت» در کنار خرده مولفه های اخلاق عمومی می‌باشد.

روابط‌ بین ‌فرزندان و والدین و سایر اعضای‌خانواده، مانند یک‌نظام و شبکه‌در ارتباط‌با یکدیگر است. فرزندان‌ خیلی‌از مهارت‌ها و ارزش‌های‌اجتماعی ‌و فرهنگی را در خانواده‌ می‌آموزند. از دیدگاه ‌اسلام والدین ‌به‌‌لحاظ فکری و انگیزشی‌ در فرایند تربیت ‌فرزندان‌ مسئول هستند. خداوند در آیه6 سوره‌تحریم^[90] این ‌وظیفه‌ مهم را یادآوری می‌کند.

قطعاً با رعایت این ‌بایسته‌ها و الزامات ‌اخلاقی، شاهد افزایش‌سطح‌رضایت‌مندی و پایداری ‌نهاد خانواده خواهیم بود. در آموزش‌های خانواده به‌ویژه روابط زوجین، اصول اخلاقی می‌تواند تقویت‌کننده روابط زوجی باشد. توصیه می‌شود در برنامه های آموزشی و یا درمانی روابط زوجی در فرهنگ اسلامی ایرانی از این مبانی استفاده گردد.

آموزش یافته‌ها و ضرورت توجه به اصول اخلاقی در روابط والدین و فرزندان و بالعکس می‌تواند ضمانتی بر خدمت با افتخار توام با حس وظیفه و بی‌منت فرزندان در دوران کهنسالی و درماندگی والدین، توسط فرزندان باشد. لذا پیشنهاد می‌گردد با آموزش این اصول و توجه بیشتر خانواده‌ها به سبک زندگی اسلامی ایرانی، آینده‎ای روشن و لذت‌بخش برای والدین و فرزندان رقم زد و امید به زندگی را در اعضای خانواده بویژه کهنسالان ارتقاء بخشید.

منابع

قرآن‌کریم

صحیفه‌سجادیه، ترجمه رضایی، محمدمهدی(1390)، چاپ اول،قم:دفتر نشر معارف.

رسالة‌الحقوق امام‌سجاد(نسخه‌تحف‌العقول)‌،ترجمه‌:‌شیروانی،علی(1385)،قم:دارالفکر.

ابن شهرآشوب،محمدبن علی(1379ق)، مناقب، چاپ اول، قم: نشر علامه

ابن مسکویه، احمدبن‌محمد(1383)،تهذیب‌الاخلاق و تطهیرالاعراق،چاپ ششم، قم: انتشارات بیدار.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم(1416ق)، لسان‌العرب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

افروز، غلامعلی(1384)، مبانی روانشناختی ازدواج، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

ایزدی،مهدی‌ومهدوی‌منش،حسین(1391)،«پی‌جویی‌خانواده‌وکارکردهای‌تربیتی‌آن‌درآموزه‌های‌امام‌سجاد»، نشریه مطالعات قرآن و حدیث، پاییز و زمستان، 11(1): 45-86.

بدوی، عبدالرحمن(1976م)، اخلاق‌النظریه،چاپ دوم،کویت: وکاله‌المطبوعات.

بستان، حسین(1398)، خانواده در اسلام، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

پهلوان، منصور(1384)، «مبانی اخلاقی درصحیفه سجادیه»‌، فصلنامه سفینه، پاییز، 2(8):72-93.

ترابی، احمد(1388)، امام سجاد(علیه‌السلام) جمال نمایشگران، چاپ‌سوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های‌اسلامی‌آستان قدس‌رضوی.

تمیمی‌آمدی، عبدالواحدبن‌محمد(1395)، غررالحکم،چاپ‌هشتم.تهران: انتشارات‌موسسه فرهنگی دارالحدیث.

جعفری‌تبریزی، محمدتقی(1379)، اخلاق و مذهب، تهران: موسسه تدوین و انتشار آثار علامه جعفری.

حرعاملی،محمدبن‌حسن(1414ق)،وسائل‌الشیعه‌الی‌تحصیل‌مسائل‌الشریعۀ،قم:موسسه‌آل‌البیت‌لإحیاء التراث.

حسین‌پور، کامران(1381)، «بررسی تاثیر شیوه‌های فرزندپروری مادران بر میزان بروز نشانه‌های اضطراب، استرس و افسردگی فرزندان‌آنها»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد.

خاتمی، سیدروح‌الله(1368)، آینه مکارم، تهران: نشر زلال.

خبرگزاری فارس، مصاحبه رقبابت تنگاتنگ ازدواج و طلاق در کشور، مورخه 10/11/1401، www.farsnews.ir

درایتی‌، مصطفی(1377)‌، نمایه‌نامه‌موضوعی‌صحیفه‌سجادیه،تهران: مرکزاطلاعات‌ومدارک‌علمی ایران.

دینوری، ابن قتیبه(1998م)، عیون الاخبار، بیروت: دارالکتب العلمیه.

زبیدی، محمدمرتضی، (بی‌تا )، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار مکتبه الحیاه.

ژکس(بیتا)، فلسفه‌اخلاق(حکمت‌عملی)،ترجمه‌پورحسینی،ابوالقاسم(1362)،چاپ‌دوم،تهران:موسسه‌انتشارات امیرکبیر.

سراقی ، همایون و صفورائی پاریزی، محمد مهدی، بازتعریف خانواده بر اساس قرآن و منابع روایی، مجله پژوهش های روان شناسی اسلامی، سال دوم شماره 1 (پیاپی 2، بهار و تابستان 1398) صفحات67تا 95)

سیدی، حسین(1385)، نگین هستی، قم: انتشارات خادم الرضا.

سیف، سوسن(1368)،تئوری رشد خانواده، تهران: دانشگاه الزهرا.

صالحی، هاشم(1385)، رهگشای انسانیت(نهج الفصاحه)، ترجمه ابراهیم احمدیان، قم: گلستان ادب.

صدر، سیدحسن(1396)، حقوق زن در اسلام و اروپا، چاپ دوم، تهران: بدرقه جاویدان.

صدوق، محمدبن‌على(1362)،خصال‏،چاپاول،تحقیق: غفارى،علی‌اکبر،قم: جامعهمدرسین.

صدوق، محمدبن علی(1417ق)، امالی، قم: موسسه البعثه.

طباطبایی، سیدمحمدحسین(1394)، سنن النبی، چاپ نهم، قم: موسسه بوستان کتاب.

طبرسی،فضل‌بن‌‍حسن(1370 )،مکار‌م‌الأخلاق،چاپ چهارم،قم:شریفرضی.

طوسی، خواجه نصیرالدین(1368ق)، اخلاق ناصری، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

عارفی، مختار و محسن زاده، فرشاد(1395)، سبک‌های دلبستگی، «فرایندهای تعامل زناشویی و رضایت زناشویی، فصلنامه مشاوره و روان درمانی خانواده»،2(3)، 306-288.

فیض‌کاشانی، ملامحسن(بیتا)، المحجه‌البیضاءفی‌تهذیب‌الاحیاء، تصحیح‌علی‌اکبرغفاری، قم:نشراسلامی.

قائمی، علی(1393)، حیات خانواده در اسلام، چاپ دوازدهم،تهران: انتشارات انجمن اولیاء و مربیان.

کرد، بهمن و منصوری، معصومه(1398)، «رابطه‌علّی‌خودشفقت‌ورزی‌با رفتارهای‌مدنی-تحصیلی دانش‌آموزان: نقش میانجی حمایت خودمختاری والدینی»، فصلنامه سلامت روان کودک، 6(2)، 157-145.

کلینی، محمدبن یعقوب (1372)، الکافی، ترجمه کمره‌ای، محمدباقر، تهران: نشر اسوه..

گیدنز، آنتونی(1976م)، جامعه‌شناسی، ترجمه ثلاثی، محسن (1383)، تهران: نشر نی.

متقی هندی(1409ق)، کنزالعمال فی سنن والاقوال والافعال، تحقیق و تصحیح شیخ بکری حیانی، بیروت: موسسه الرساله.

مجلسی، محمدباقر(1403ق)، بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مجلسی، محمدتقی(1413ق)، روضه المتقین، چاپ دوم، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی‌کوشان‌پور.

محدث‌نوری،حسین(1408ق)،مستدرک‌الوسائل، بیروت: موسسه آل‌البیت (‌علیهم‌السلام) ‌لاحیاءالتراث.

محمدی ری شهری، محمد(1393)، میزان‌الحکمه،چاپ چهاردهم، قم: موسسه علمى فرهنگى‌دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.

محمدی‌ری‌شهری، محمد(1389)، چاپ دوم، تحکیم‌خانواده از نگاه قرآن‌وحدیث، قم: موسسه علمى فرهنگى دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.

مصباح، مجتبی(1381)، فلسفه اخلاق، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

مطهری، مرتضی(1390)، فلسفه اخلاق، چاپ سی و پنجم، قم: انتشارات صدرا.

مقدم، سعید(1391)، «خانواده آرمانی در اندیشه امام سجاد(علیه‌السلام)»، نشریه معرفت، 21(181):13-26.

مکارم شیرازی، ناصر(1387)، تفسیر نمونه،چاپ سی و ششم، تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.

ممدوحی‌کرمانشاهی، حسن (1385)، چاپ دوم، شناخت و شهود، قم: بوستان کتاب.

مومنی‌راد، اکبر؛ علی‌آبادی، خدیجه؛ فردانش، هاشم و مزینی، ناصر(1392)،«تحلیل‌محتوای‌کیفی در آیین پژوهش:ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج»، فصلنامه اندازه‌گیری تربیتی،پاییز،4(14): 187-222.

نصیرزاده، قاسم؛ یثربی‌کاشانی، سیدمحمد(1390ش)، سیری‌دررساله‌ی حقوق امام‌سجاد(علیه‌السلام)، چاپ‌اول، تهران: سیب سبز.

هادیان‌رسنانی،الهه؛بصام،کوثر(1395)،«تجلی‌قرآنی‌بایسته‌های‌اخلاق‎اجتماعی‌درصحیفه‌سجادیه»،نشریه حدیث و اندیشه ، بهار و تابستان، 11(21):80-105.

Baker, T.L., Hunt, T.G., & Andrews, M.C.(2006). Promoting ethical behavior and organizational citizenship behaviors: The influence of corporate ethical values. Journal of business research, 59(7), 849-857.

Bloch, L .,Haase, C.M.,& Levenson, R-W.(2014). Emotion regulation predicts marital satisfaction: More than a wives tale. Emotion, 14(1), 130.

Deal, T.E., & Kennedy, A.A .(1982). Corporate culture: The rites and rituals of corporate Life. Reading, MA: Addison-Wesley.

Demanze Laurence, B. ,& Michel, L.(2017). The fall in older adults: physical  and cognitive problems. Current aging science, 10(3), 185-200.

Gagne, M., & Deci, E. L. (2005). Self-determination theory and work motivation. Journal of organaizational behavior, 26(4), 331-362.

Gottman, J. M., (1999). Couple s  handbook: Marriage survival kit couple s workshop. Seattle. WA: Gottman.

Gottman, J. M.,& Gottman, J . S. (2015). Gottman couple therapy. The Guilford Press.

Greef, P.A ,& Malherbe, L. (2012). Intimacy and marital satisfaction in spouses. Journal of sex & marital therapy, 27(3), 247-257.

Grover, S & Helliwell, J.F. (2019) . How s  life at home? New evidence on marriage and the set point for happiness. Journal of Happiness Studies, 20(2), 373-390.

Hahlweg, K & Richter, D. (2010). Prevention 0f marital instability and distress. Journal of behavior research therapy, 48, 377-383.

Harper,A ; Dyches,T.T;  Harper,J; Roper, S.O; south, M.(2013) Respite car, Maritol Quality, and stress in parents of children with Autism peretrum disorders. Journal of Autism and Developmentaal Disorders, 43, 2604-2616.

Kisvetrova , H., Herzing, R., Bretsnajdrova, M., Tomanova, J., Langova, K., &Skoloudik, D.(2021). Predictors of life and attitudeto ageing in older adults with and without dementia. Aging & mental health, 25(3), 535-542.

Lisa, C., Green, B.S. (2012).  The  long-term  affects of parenting  styles  on children: a review of the research an annotatated  bibliography. Available from :http://www. Parenting  science . com.

Millings, A.,  Walsh, J., Hepper, E.,Brien, E., Brien, M(2013). Good Partner, good Partneresponsiveness mediates the link between  romantic  attachment and  parsonality . Personality and  SocialPsycholologyBulletion, 39(2): 170-180.

Olson,D.H. (2000). Circumplex model of marital and family systems. Journal of family therapy, 22(2), 144-167.

Padilla- Walker, L.M., & Memmott-Elison, M.K(2020). Family and miral development. In L.A. Jensen (Ed.), The oxford handbook of moral development: An interdisciplinary perspective (pp. 461-481). Oxford Univerersity press. 

Peters, T.J., Waterman, R.H.(1982). In search of excellence. New York: Harper and Raw.

Kepler, Amanda. (2015). Marital Satisfaction: The Impact of Premarital and Couples Counseling. Retrieved from Sophia, the St. Catherine University repository website: https//Sophia. Stkate.edu/msw  papers/474.

Sas, C., Brahney, K., Oechsner, C., Trivedi, A., Nomesque, M. Mughal, Z., …& Davies, N. (2017, May). Communication  needs 0f elderly at  risk of falls and their remote family. In Proceedings of the 2017 chi conference  extended abstracts on human factors in computing systems (PP-2900-2908).

Schein, E.H(1984). Coming to new awareness of organizational culture. Sloan Management Review, 25(2), 3-16.

Shokri, M., Rahmani, M .A ,&Abolghasemi, S. (2022). The effect of emotion – oriented couple therapy on forgivenesss, emotional self- regulation and marital boredom of couples seeking divorce referring to family sotial emergencies. Islamic Life Style, 6(1), 145-155.

Stulhofer, A., Ferreira, C., &landripet., I.(2014). Emotional intimacy sexual desire and sexual satisfaction among partnered heterosexual man. Sexual and relationship therapy, 29(2), 229-244.

Tichy, N.M . (1983). Managing strategic change: Technical, and cultural dynamics. New York: John Wiley.

ZareeiMahmoodabadi, H., & Zarei, F. (2018). The effect of divorce counseling based on gottman approach on the self-Efficacy in divorce management of couples appling for divorce social. Behavior Reseach&Health(SBRH), 2(2), 219-227.

[1]. دانشجوی دکتری، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.

[2]. نویسنده مسئول: دانشیار، گروه فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشکده هنر اسلامی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

ranjbaran@art.ac.ir

[3]. استادیار، گروه زبان و ادبیات عرب، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ازاد اسلامی، قم، ایران.

[4]. دانشیار، گروه روانشناسی تربیتی، دانشکده روانشناسی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.

[5]. معنای عام از تربیت مدنظر است که هم فعالیت‌های تعلیمی(آموزش) و هم فعالیت‌های غیرتعلیمی را شامل می‌شود.

[6]. Santos, S

[7] .Grover, S & Helliwell, J

[8]. Gottman,J

[9]. Bloch, L .,Haase, C.M.,7 Levenson, R-W

[10]. Shokri, M

[11]. همچنین در تعریف اخلاق آمده است:صفات و ویژگی‌های پایداردرنفس است‌که، موجب می‌شودکارهایی متناسب با آن صفات، به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر ‌و‌ تامل، از انسان صادرشود(فیض‌کاشانی، بی‌تا: 95).

[12]. Gottman.

[13]. kepler, A

[14]. لَقَدْ کَانَ علیه‌السلام یَأْبَى أَنْ یُؤَاکِلَ‏ أُمَّهُ‏ فَقِیلَ‏ لَهُ‏ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنْتَ أَبَرُّ النَّاسِ وَ أَوْصَلُهُمْ لِلرَّحِمِ فَکَیْفَ لَا تُؤَاکِلُ أُمَّکَ فَقَالَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ تَسْبِقَ یَدِی إِلَى مَا سَبَقَتْ عَیْنُهَا إِلَیْه‏.

[15]. Schein, E.H

[16]. Tichy, N.M

[17]. Deal, T.E., & Kennedy, A.A.

[18]. Peters, T.J., Waterman, R.H.

[19]. Padilla- Walker, L.M., & Memmott-Elison, M.K.

[20].«وَ أَبْدِلْنِی‌...مِنْ‌عَدَاوَةِالْأَدْنَیْنَ‌الْوَلَایَةَ،وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوِی الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّةَ، وَمِنْ خِذْلَانِ‌الْأَقْرَبِینَ النُّصْرَةَ».

[21]. امام(علیه‌السلام) در دعای 26، فراز سوم، بر برخورد توام با عفو وگذشت با قصوراتدیگران تاکید دارد و بدون شک،این رفتار کریمانه در زندگی خصوصی که احتمال تنش و تقابل بیشتر است ضروری به نظر می‌رسد. امام می‌فرماید: «وَاجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالإِحْسانِ مُسیئَهُمْ ».

[22].«أمّا حَقُّ الزَّوجَةِ...،إذا جَهِلَت عَفَوتَ عَنها».

[23]. «وَاجْعَلنی لَهُمْ نَصیراً». 

[24]. دعای 25

[25]. «وجَبَ أَنْ یُحْسِنَ صُحْبَهَ نِعْمَهِ اللَّهِ وَ یُکْرِمَهَا » .

[26]. «وَأَعِنِّی عَلَى تَرْبِیَتِهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ، وَ بِرِّهِمْ »

[27]. «إِلَهِی امْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ لِی فِی آجَالِهِمْ، وَ رَبِّ لِی صَغِیرَهُمْ، وَ قَوِّ لِی ضَعِیفَهُمْ، وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْیانَهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ، وَ عَافِهِمْ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ فِی جَوَارِحِهِمْ وَ فِی کلِّ مَا عُنِیتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِمْ، وَ أَدْرِرْ لِی وَ عَلَی یدِی أَرْزَاقَهُمْ».

[28]. دعای 17

[29]. «وَ أَسْتَکثِرَ بِرَّهُمَا بی ‌وَ إِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرِّی بِهِمَا وَ إِنْ کثُرَ». ترجمه آیتی

[30]. «وَ اخْصُصْ أَبَوَیّ بِأَفْضَلِ مَا خَصَصْتَ بِهِ آبَاءَ عِبَادِک الْمُؤْمِنِینَ وَ أُمَّهَاتِهِمْ».

[31]. «وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَی وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ، حَتَّی أُوثِرَ عَلَی هَوَای هَوَاهُمَا، وَ أُقَدِّمَ عَلَی رِضَای رِضَاهُمَا»

[32]. «اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِی ذِکرَهُمَا فِی أَدْبَارِ صَلَوَاتِی، وَ فِی إِنًی مِنْ آنَاءِ لَیلِی، وَ فِی کلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِی».

[33]. «وَأَمَّاحَقُ رَعِیتِکَ‌بِمِلْکِ‌النِّکَاحِ‌... فَإِنَّلَهاحَق‌َّالرَّحْمَةِ‌ وَ الْمُؤانَسَةِ».

[34]. «وَ أَبْدِلْنِی‌...مِنْ‌عَدَاوَةِالْأَدْنَیْنَ‌الْوَلَایَةَ،وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوِی الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّةَ، وَمِنْ خِذْلَانِ‌الْأَقْرَبِینَ النُّصْرَةَ».

[35].«اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کلَامِی، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِیکتِی، وَ اعْطِفْ عَلَیهِمَا قَلْبِی، وَ صَیرْنِی بِهِمَا رَفِیقاً، وَ عَلَیهِمَا شَفِیقاً». 

[36].«وَ أَعِنِّی عَلَى تَرْبِیَتِهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ، وَ بِرِّهِمْ ».

[37]. Baumrind, D.

[38]. Authoritative.

[39]. Authoritarian.

[40]. Permissive.

[41]. Lisa, C., Green, B.S.

[42]. Millings, A.,  Walsh, J., Hepper, E.,Brien, E., Brien, M

[43]. امام(علیه‌السلام) در دعای 26، فراز سوم، بر برخورد توام با عفو وگذشت با قصوراتدیگران تاکید دارد و بدون شک،این رفتار کریمانه در زندگی خصوصی که احتمال تنش و تقابل بیشتر است ضروری به نظر می‌رسد. امام می‌فرماید: «وَ اجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالإِحْسانِ مُسیئَهُمْ »

[44].«فَاعْفُواْ وَ اصْفَحُواْ حَتىَ‏ یَأْتىِ‏َ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ کُلّ‏ِ شىَ‏ْءٍ قَدِیرٌ »( بقره/ ۱۰۹). 

[45]. «وَمِنْ آیاتِهِأ َنْخَلَقَلَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیهاوَ جَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدّةً وَ رَحْمَةً». آیه 21 سوره روم

[46]. این ادعیه عبارتند از: دعای 14 فراز14، دعای16 فراز7 و18، دعای20 فراز9و10و16، دعای24 فراز8 و 9، دعای26 فراز 3، دعای38 فراز1و2، دعای 39 فراز 2 و3، دعای 44 فراز 10، دعای 30 فراز 2.

[47]. این ادعیه عبارت‌اند از: دعای5 فراز8 و 13، دعای17 فراز10، دعای20 فراز4و26، دعای28 فراز6 و7، دعای35 فراز4و 5، دعای41 فراز4، دعای45 فراز19، دعای46 فراز13، دعای47 فراز118و 119و 121، دعای48 فراز15، دعای49 فراز12.

[48]. Stulhofer, A.

[49]. «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ آبَاءَنَا وَ أُمَّهَاتِنَا وَ أَوْلَادَنَا وَ أَهَالِینَا وَ ذَوِی أَرْحَامِنَا وَ قَرَابَاتِنَا وَ جِیرَانَنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِنْهُ فِی حِرْزٍ حَارِزٍ، وَ حِصْنٍ حَافِظٍ، وَ کهْفٍ مَانِعٍ، وَ أَلْبِسْهُمْ مِنْهُ جُنَناً وَاقِیةً، وَ أَعْطِهِمْ عَلَیهِ أَسْلِحَةً مَاضِیةً».

[50]. «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ».

[51].«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ذُرِّیتِهِ، وَ اخْصُصْ أَبَوَی بِأَفْضَلِ مَا خَصَصْتَ بِهِ آبَاءَ عِبَادِک الْمُؤْمِنِینَ وَ أُمَّهَاتِهِمْ، یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».

[52]. «أللَّهُم‌َّ خَفِّضْ‌ لَهُما صَوْتِی‌ وَ أطِبْ‌ لَهُما کَلامِی‌ وَ ألِنْ‌ لَهُما عَرِیکَتِی».  

[53]. « وَاجْعَلنی لَهُمْ نَصیراً».

[54]. «کان امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) یحطب و یستقی و یکنس و کانت فاطمه (علیها‌السلام) تطحن و تعجن و تخبز».

[55]. «وَ مِنْ حُبِّ الْمُدَارِینَ تَصْحِیحَ الْمِقَةِ،وَ مِنْ رَدِّ الْمُلَابِسِینَ کرَمَ الْعِشْرَةِ».

[56]. Gottman.J&Gottman, J.

[57]. دعای1 فراز4، دعای2 فراز 11، دعای14 فراز8، دعای17 فراز10، دعای20 فراز7 و9و 10، دعای21 فراز11، دعای26 فراز2و3، دعای 15 فراز3، دعای30 فراز 4، دعای32 فراز6، دعای 36 فراز4، دعای 44 فراز10، دعای46 فراز13، دعای47 فراز67 و127.

[58].پیامبر(ص) می فرماید: «کُلَّمَا ازْدَادَ الْعَبْدُ إِیمَاناً ازْدَادَ حُبّاً لِلنِّسَاءِ».

[59]. به نقل از پیامبر اکرم(ص)

[60]. حاصل ازدواج شرعی زن و مرد.

[61]. فرزندی که به واسطه رابطه نامشروع و بدون عقد نکاح متولد شود.

[62]. شیر خوردن فرزند از زن با شرایطی.

[63].«وَأَصِح‌َّ لِی‌أَدْیانَهُمْ‌ وَ أَخْلاقَهُمْ». "‌

[64].«اللّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَی بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ».

[65].Harper, Dyches,  Harper, Roper, south.

[66]. دعای24 فراز7و 10و 14، دعای25 فراز2و 5و13،  دعای50 فراز1، دعای5 فراز11، دعای8 فراز7

[67]. «اللّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَی بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ».

[68]. «اللّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَی بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ».

[69]. «وَ لِأَوْلِیَائِکَ مُحِبِّینَ مُنَاصِحِینَ، وَ لِجَمِیعِ أَعْدَائِکَ مُعَانِدِینَ وَ مُبْغِضِینَ ».

[70]. «وَ قَضی‌ رَبُّک‌َ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاه‌ُ وَ ِالْوَالِدَین‌ِ ِحْسَاناً»(اسراء/24)

[71]. «وُ أَلْهِمْنِی‌ عِلْم‌َ مُا یجِبُ‌ لَهُما عَلَی إِلْهاماً وَ اجْمَعْ‌ لِی‌ عِلْمِ‌ ذلِک‌َ کُلِّهِ‌ تَماماً».

[72]. «هَیهَاتَ‌ ما یسْتَوْفِیانِ‌ مِنِّی‌ حَقَّهُما وَ لا أُدْرِکُ‌ ما یجِبُ‌ عَلَی‌َّ لَهُما وَ لا أَنَا بِقاضٍ‌ وَظَیفَةَ‌ خِدْمَتِهِما».

[73]. «أَللّهُم‌َّ اشْکُرْ لَهُما تَرْبِیتِی‌ وَ أَثِبْهُما علی تَکْرِمَتِی».

[74]. «فَهُمَا أَوْجَبُ حَقّاً عَلَی، وَ أَقْدَمُ إِحْسَاناً إِلَی، وَ أَعْظَمُ مِنَّةً لَدَی مِنْ أَنْ أُقَاصَّهُمَا بِعَدْلٍ، أَوْ أُجَازِیهُمَا عَلَی مِثْلٍ، أَینَ إِذاً -یا إِلَهِی- طُولُ شُغْلِهِمَا بِتَرْبِیتِی! وَ أَینَ شِدَّةُ تَعَبِهِمَا فِی حِرَاسَتِی! وَ أَینَ إِقْتَارُهُمَا عَلَی أَنْفُسِهِمَا لِلتَّوْسِعَةِ عَلَی!. هَیهَاتَ، مَا یسْتَوْفِیانِ مِنِّی حَقَّهُمَا، وَ لَا أُدْرِک مَا یجِبُ عَلَی لَهُمَا، وَ لَا أَنَا بِقَاضٍ وَظِیفَةَ خِدْمَتِهِمَا».

[75]. سوره اسراء/23-24.

[76]. «اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کلَامِی، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِیکتِی».

[77]. «اللَّهُمَّ وَ مَا تَعَدَّیا عَلَی فِیهِ مِنْ قَوْلٍ، أَوْ أَسْرَفَا عَلَی فِیهِ مِنْ فِعْلٍ».

[78]. دعای25 فراز4، دعای5 فراز7و 11، دعای20 فراز3و 9 و10 و18، دعای26 فراز2و 3.

[79]. «أَللّهُم‌َّ اشْدُدْ بِهِمْ‌ عَضُدِی‌ وَ أَقِمْ‌ بِهِمْ‌ أَوَدِی وَ أعِنِّی‌ بِهِمْ‌ عَلی‌ حاجَتِی».

[80]. دعای25 فراز4، دعای6 فراز18، دعای8 فراز4، دعای16 فراز1و2.

[81]. «وَاجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَی وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ، حَتَّی أُوثِرَ عَلَی هَوَای هَوَاهُمَا، وَ أُقَدِّمَ عَلَی رِضَای رِضَاهُمَا»

[82]. «حَتّی‌ أوثِرَ عَلی‌ هَوای‌ هَواهُما وَ أَقَدِّمَ‌ عَلی‌ رِضای‌ رِضاهُما».

[83]. دعای24 فراز5 و 6، دعای25 فراز4و 11.

[84]. «بِرُّ الْوالِدَینِ‌ واجِبٌ‌ وَ اِنْ‌ کانا مُشْرِکَینِ‌، وَ لا طاعَةَ‌ لَهُما فِی ‌مَعْصِیةِ‌ الْخالِق»

[85]. «أَللَّهُم‌َّ اجْعَلْنِی‌ أَهابُهُما هَیبَةَ‌ السُّلْطانِ‌ الْعَسُوفِ‌ وَ أَبَرُّهُما بِرَّ الْأُمِ‌ّ الرَّئُوفِ».

[86]. «وَ أسْتَکْثِرُ بِرَّهُما بِی‌ وَ إِنْ‌ قَل‌َّ وَ أسْتَقِل‌ُّ بِرِّی‌ بِهِما وَ إِنْ ‌کَثُرَ».

[87]. «مُطِیعِین‌َ غَیرَ عاصِینَ‌ وَ لا عاقِّینَ‌ و لامُخالِفِینَ‌ وَ لاخاطِئِینَ».

[88]. «وَ لا تَجْعَلْنِی‌ فِی‌ أهْلِ‌ الْعُقُوقِ‌ لِلْآباءِ وَ الْأُمَّهاتِ‌ یوْمَ‌ تُجْزی‌ کُل‌ُّ نَفْسٍ‌ بِما کَسَبَتْ‌ وَ هُمْ ‌لایظْلَمُونَ».

[89]. «فَهُما أوْجَبُ‌ حَقًّا عَلَی‌َّ وَ أقْدَمُ إحْساناً إلَی، وَ اعْظَمُ‌ مِنَّةً‌ لَدَی‌َّ مِنْ‌ انْ‌ اُقاصَّهُما بِعَدْلٍ‌ اوْ اجازِیهُما عَلی‌ مِثْلٍ».

[90]. « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ » "ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید"