سیر تحول نهاد خانواده از دوران جاهلیت تا دوران امیرالمؤمنین(علیه‌السلام)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری، دانشکده علوم سیاسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 دانشیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه امام حسین (علیه‌السلام)، تهران، ایران

3 دانشیار، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

یکی از مهم‌ترین لوازم توصیف، تبیین و تجویز یک پدیده، فهم تحولات آن در بستر تاریخی و سیاسی است. نهاد خانواده و احکام و قواعد حاکم بر آن، از این قاعده مستثنی نیستند؛ لذا هدف از این پژوهش، فهم تحولات نهاد خانواده در بستر تاریخی و سیاسی صدر اسلام است. این دوران، از جهت شکل‌گیری تصور ما از خانواده اسلامی یا نمونه ایده‌آل خانواده، مهم‌ترین برهه زمانی برای فهم تحولات نهاد خانواده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که «نهاد خانواده از عصر جاهلیت تا عصر علوی، چه تحولاتی داشته است»؟ برای پاسخ به این سؤال تلاش شده است با استفاده از روش اجتهادی، از آموزه‌های قرآن‌کریم، سیره و سنت معصومین(علیه‌السلام) و هم‌چنین سیره خلفای ثلاث، سیر تحول خانواده در صدر اسلام استنباط شود. با تمرکز بر چند محور ازجمله کیفیت تشکیل خانواده، ملاک‌های ازدواج، نحوه طلاق، میزان شیوع آسیب‌های اجتماعی در نهاد خانواده و نحوه مقابله با این آسیب‌ها در ادوار مختلف صدر اسلام، نتیجه می‌گیریم که نهاد خانواده سیری پرفراز و نشیب و متفاوت را طی کرده است. ضمن اینکه متوجه تأثیر و تأثّرات نهاد خانواده در ادوار مختلف سیاسی می‌شویم. ساختار امروزین خانواده در ایران و جهان اسلام، محصول ترکیبی از سیره و سنن نبوی و علوی، انحرافات عصر جاهلیت و بدعت‌های خلفای ثلاث در این زمینه است. فهم این سیر تحول، می‌تواند منجر به تصور درستی از توصیف، تبیین و تجویز‌های کنونی ما در مورد مسائل نهاد خانواده شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Change of the Family from the Pre-Islamic Era to the Time of Amir al-Mo'menin (AS)

نویسندگان [English]

  • Mohammad Reza Aram 1
  • Mohammed Hussain Rajabi Davani 2
  • Davood Mahdavizadeghan 3
1 Corresponding Author: PH.D Candidate, Department of Political Science, Institute of Humanities and Cultural Studies
2 Associate Professor, Islamic Education Department, Imam Hussein University, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Institute of Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

One of the most important tools for describing, explaining and prescribing an issue is to understand the developments of that issue in its historical and political context. The institution of the family, as the most fundamental social institution, and the rules and regulations governing the formation, consolidation and reproduction of this institution are no exception to this rule. Therefore, the purpose of this study is to understand the changes in the institution of the family in the historical and political context of early Islam. The history of the beginning of Islam, in terms of shaping our perception of the Islamic family or the ideal example of the family, is the most important time to understand the developments of this institution. The main question of this research is "How has the family institution change from the pre-Islamic era to the The Age of Amir al-Mu'minin (a.c)"? In order to answer this question, an attempt has been made to answer this question by using the reports of the Holy Quran and the manners and traditions of the Infallibles (AS) as well as the manners of the three caliphs. Focusing on several axes such as the quality of family formation, marriage , divorce and social harms in the family institution and how to deal with these harms in different periods of early Islam, we conclude that first the family institution has gone through a sinusoidal course and secondly The influence of the institution of the family in different political periods. The current structure of the family in Iran and Islamic countries is a product mixed with the traditions of the Prophet PBUH and Alawites, the deviations of the pre-Islamic era and the innovations of the three caliphs in this field. Understanding this evolution can lead to a correct understanding of our current descriptions, explanations, and prescriptions of family institution issues.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Transformation of the Family Institution
  • Family in the Age of Ignorance
  • Family in the Islamic Era
  • Family History

مراجع

قرآن کریم.
ابن‌بابویه، محمدبن‌على (1376)، الأمالی، چاپ ششم، تهران: کتابچی.
ابن‌بابویه، محمدبن‌على (1362)، الخصال، قم: جامعه مدرسین.
ابن‌بابویه، محمدبن‌على (1385)، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.
ابن‌بابویه، محمدبن‌على (1395ق)، التوحید، قم: جامعه مدرسین.
ابن‌بابویه، محمدبن‌على (1403ق)، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‏
ابن‌بابویه، محمدبن‌على (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد (1416ق)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌شهر آشوب مازندرانى، محمدبن‌على (1379ق)، مناقب آل أبی‌طالب علیهم السلام، قم: علامه.
اشعری قمی، احمدبن‌محمد‌بن‌عیسی (1408ق)، النوادر، قم: مدرسة الإمام المهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف‏.
الآلوسی، سیدمحمودشکری (بی‌تا)، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، بی‌جا.
بخاری، محمدبن‌اسماعیل (1410ق)، صحیح البخاری، قاهره: جمهوریة مصر العربیة.
برقی، احمدبن محمّدبن خالد (1371ق)، المحاسن، قم: دارالکتب الإسلامیة.
الثعلبی، احمدبن‌محمد (2002م)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثقفى، ابراهیم بن‌محمدبن‌سعیدبن‌هلال (1395ق)، الغارات، تهران: انجمن آثار ملی.
چابک‌در، زینب‌السادات (1396)، کاربرد عنصر مصلحت و مقتضیات زمان در تحول حقوق خانواده، پایان‌نامه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تفت، قابل بازیابی در پایگاه گنج به نشانی:
https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/7d5217d81bd9fd251a1abb19386f4191
حلی، ابن ادریس (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
خصیبى، حسین‌بن‌حمدان ‏(1419ق)، الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ.
رحیمی، ماریا؛ رضایی، محمد (1396)، مقایسه سیر تحول صمیمیت و روابط شخصی در خانواده ایرانی، مطالعات زن و خانواده، 5 (1): 53-77.
رضا، محمدرشید (1414ق)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، لبنان: دارالمعرفة.
شریف‌الرضی، محمدبن‌حسین (1414ق)، نهج‌البلاغة، قم: هجرت.
الشنقیطی، محمدالامین (1995م)، أضواء البیان فی إیضاح القرآن بالقرآن، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
شیخ حر عاملی، محمدبن‌حسن (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: موسسة آل‌ البیت(علیه‌السلام).
صادقی‌فسایی، سهیلا؛ عرفان‌منش، ایمان (1392)، تحلیل جامعه‌شناختی تأثیرات مدرن‌شدن بر خانواده ایرانی و ضرورت تدوین الگوی ایرانی اسلامی، زن در فرهنگ و هنر، 5 (1)، 63-48.
الطبرانی، ابوالقاسم (1994م)، المعجم الکبیر، الریاض: دار الصمیعی.
طبرسی، حسن‌بن‌فضل (1370)، مکارم الأخلاق، قم: الشریف الرضی.
طبرسى، احمدبن‌على (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی.
طبرى آملى کبیر، محمدبن جریربن رستم ‏(1415 ق)، المسترشد فی إمامة علیّ بن أبی‌طالب(علیه‌السلام)‏، قم: کوشانپور.
طوسی، محمدبن‌الحسن (1390ق)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
طوسی، محمدبن‌الحسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیة.عده‌اى از علماء (1363)، الأصول الستة عشر، قم: دار الشبستری للمطبوعات.
عیاشی، محمدبن‌مسعود (1380 ق)، تفسیر العیاشی، تهران: المطبعة العلمیة.
فیض کاشانى، محمد محسن بن‌شاه مرتضى (1406 ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین على(علیه‌السلام‏)
قمى، على بن ابراهیم.(1404ق). تفسیر القمی، قم: دارالکتاب.
کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407 ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
کمره‌ای، محمدباقر در کلینی، محمدبن‌یعقوب (1382)، الروضة من الکافی یا گلستان آل محمّد، تهران: کتابفروشی اسلامیة.
الماوردی، علی‌بن‌محمد (1999م)، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
المتقی الهندی، علاءالدین (1981م)، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، مؤسسة الرسالة.
مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقى (1403ق)، بحارالأنوار، چاپ دوم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقى (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، چاپ: دوم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
محققیان، حسین؛ رحمان‌ستایش، محمدکاظم (1396)، تأثیر ویژگی‌های زمانه بر صدور، فهم و تبیین روایات، آموزه‌های حدیثی، سال اول (2): 33-55.
مسلم، ابن حجاج (1412 ق)، صحیح مسلم، قاهره: دارالحدیث.
مصطفوى، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏.
مطهری، مرتضی (1389)، اسلام و نیازهای زمان (1)، چاپ سی‌ویکم، تهران: صدرا.
مفید، محمدبن‌محمد (1413 ق)، الإختصاص، قم: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید.
منتظری مقدم، حامد (1384)، گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی، نشریه تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، شماره 8: 156-127.
نسائى، احمدبن‌على (1411 ق)، السنن الکبرى، لبنان: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
نوری، حسین‌بن‌محمدتقی (1408 ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم‌السلام).‏
هلالى، سلیم‌بن‌قیس (1405 ق)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم: الهادی.
یزدانی، عباس‌علی؛ دوستی، سیمین (1394)، أشکال نوپدید خانواده در ایران، پژوهش‌نامه مددکاری اجتماعی،
2 (6): 100-75.
Gadamer, Hans Georgn (1976). Philosophical Hermeneutics, edited by David E. Linge, Berkeley: University of California Press.
Hamilton, Paul (2003). Historicism, Second Edition, London: Routledge
 
فصلنامه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده
دوره 16، شماره 57
فصلنامه زمستان
بهمن 1400
صفحه 127-155

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 08 شهریور 1400
  • تاریخ بازنگری: 09 دی 1400
  • تاریخ پذیرش: 22 دی 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار