Developing a counseling model based on Islamic teachings of patience and forgiveness based on managing emotions

تدوین الگوی مشاوره‌ای صبر و بخشش براساس آموزه‌های اسلامی بر مدیریت هیجانات زوجین

نفیسه احمدی ^[1]   | ناصر یوسفی  ^[2]  | کیومرث بشلیده ^[3]

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تدوین الگوی مشاوره‌ای صبر و بخشش براساس آموزه های اسلامی بر مدیریت هیجانات زوجین انجام شد. روش پژوهش به‌صورت کیفی و از نوع تحلیل مضمون با استراتژی تحلیل مضمون براون و کلارک (2006) بود. جامعه آماری شامل منابع مکتوب ازجمله قرآن، نهج‌البلاغه و.. بودند. پیرامون موضوع صبر و بخشش 6 مضمون‌ اصلی و 13 زیر‌ درونمایه شناسایی شد. مضمون‌های صبر شامل: عوامل فردی(ارتقاء صفات مثبت، مدیریت احساسات و هیجانات منفی)؛ عوامل بین فردی(مدیریت مسائل جنسی، مدیریت اختلافات)؛ رویارویی با انواع فقدان‌ها (مدیریت بحران‌ها، مدیریت مسائل اقتصادی)؛ عوامل معنوی(برخورداری از شفابخشی صبر، برخورداری از آثار معنوی صبر)؛ راهبردها (توجه به وعده‌های پروردگار مهربان، الگو گیری) بود. مضمون بخشش شامل: آثار بخشش(فردی، اجتماعی و معنوی) بود.

کلیدواژه‌ها: الگوی مشاورهای، بخشش، صبر، مدیریت هیجان.

مقدمه

روابط نزدیک همواره علاوه بر صمیمیت با کشمکش و تعارض همراه است. رابطه زوجین نیز از این قاعده مستثنی نیست. زوجین بر اساس آموخته‌ها، تجارب و شناخت‌های زیربنایی خود، دارای سبک‌های خاصی از حل تعارض هستند که هیچ‌کدام درست یا نادرست نیستند. امروزه رضایت در زندگی مشترک، به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های زوجین تبدیل‌شده است و به دلیل حضور تعارض و چالش در زندگی مشترک و گاه درنتیجه بالا گرفتن تعارض، عرصه زندگی مشترک بر هر یک از زوجین تنگ می‌‌شود. اگرچه همه‌‌ی همسران اختلاف و تعارض را در زندگی زناشویی خود تجربه می‌کنند، ولی همه به یک‌شکل به آن پاسخ نمی‌دهند. زندگی مشترک آرام، مستلزم آن است که زوجین یاد بگیرند از دریچه دید طرف مقابل به زندگی و مسائل آن نگاه کنند. بر اساس مطالعات روانشناسی تفاوت‌های سبک‌های هیجانی مردان و زنان به دلیل تفاوت‌های دوران کودکی می‌تواند باشد و همچنین بخشی از این اختلاف‌ها ناشی از تفاوت‌های زیست‌شناختی بنیادی آن‌ها و واکنش جامعه در قبال این تفاوت‌هاست. به‌عبارت‌دیگر، دعواهای زناشویی هم علل روان‌شناختی و هم علل فیزیولوژیکی دارند. برای درک تعارض‌های بین زوجین باید به این نکته توجه کرد که آن‌ها ازلحاظ جسمی طوری برنامه‌ریزی‌شده‌اند که واکنش متفاوتی به تعارض‌های هیجانی نشان می‌دهند و باید به این نکته تأکید کرد که این قضیه به دوران کودکی بازمی‌گردد (ویسیانینگروم^[4] و همکاران، 2020).

ازآنجاکه آسیب‌های روان‌شناختی ناشی از تعارضات زوجین، به‌صورت مزمن بروز پیدا می‌‌کند و سازگاری و بهزیستی را در آنان تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ این امر لزوم مداخله‌های روان‌شناختی را مطرح می‌کند. در این راستا، رویکردهای مختلفی در روانشناسی و زوج‌درمانی به تبیین مقوله حل تعارضات و مدیریت رفتارهای هیجانی زوجین پرداخته‌‌اند که هرکدام با توجه به نگاهی که به ماهیت انسان دارند به پیش‌بینی رفتار وی می‌‌پردازند و نظریات آن‌ها درباره روابط بین زوجین و مشکلات آن‌ها از منظر همین نگاهی که به ماهیت انسان دارند، نشئت گرفته است. نظریه‌های روانکاوی و در رأس آن‌ها، نظریه فروید، بر این باورند که مشکلات زوجین، ناشی از تعارضات اولیه کودکی و چگونگی گذر از مراحل رشد روانی ـ جنسی است. و راه درمان را هم، روان تحلیلی برای درمان انواع شخصیت‌های خودشیفته، ضداجتماعی و سایر شخصیت‌های آسیب‌‌زا می‌بینند (لما^[5]، 2019). نظریه‌‌های رفتارگرایی معتقدند که تمام رفتارهای انسان ازجمله مشکلات ارتباطی و زناشویی آموخته‌شده هستند، یعنی این رفتارها تقویت‌شده و پیامد خوشایندی برای فرد به دنبال داشته‌اند و درنتیجه متمایل به تکرار شده‌اند و برای حذف آن‌ها، لازم است یادگیری زدایی شوند، یعنی یا باید تقویت و پاداش نگیرند و یا اینکه رفتارهای مناسب دیگری را جایگزین آن‌ها کرد تا به‌مرور خاموش و حذف شوند (شولتز و شولتز^[6]، 2016). ازنظر گلاسر^[7] (2013) تعارض زناشویی ناشی از ناهماهنگی زن و شوهر در نوع نیازها و روش ارضای آن، خودمحوری، اختلاف در خواسته‌ها، طرح‌واره‌های رفتاری و رفتار غیرمسئولانه نسبت به ارتباط زناشویی و ازدواج است. فرایند تعارض زمانی به وجود می‌‌آید که یکی از طرفین رابطه احساس کند طرف مقابلش بعضی از مسائل موردعلاقه او را سرکوب می‌‌کند. زوج‌درمانی متمرکز بر هیجان، برخلاف دیگر رویکردها دلیل تعارضات اختلافات خانوادگی را کمرنگ شدن عواطف و نحوه بیان آن‌ها می‌داند. این درمان به نقش مهم هیجانات و ارتباطات هیجانی در ساماندهی الگوهای ارتباطی اشاره داشته و هیجانات را عامل تغییر در نظر می‌گیرد (حاتمی؛ حیدری و داودی، 1400). به عقیده مازلو، مشکل زمانی به وجود می‌‌آید که نیازهای زوجین باهم تعارض پیدا می‌کنند و مشکل مربوط به حل نشدن نیاز زوجین است (شولتز و شولتز، 2016). هرکدام از این نظریه‌‌ها در بافت، فرهنگ و دوره زمانی شکل‌گرفته‌اند که با دوره زمانی، فرهنگ و بافتی که ما در آن زندگی می‌‌کنیم، تفاوت دارد و این امر ضرورت الگوی منطبق با این نیازها را مطرح می‌‌کند.

جدا از نقاط قوت فرهنگی و اجتماعی ازجمله عوامل دیگر که می‌‌تواند مبنای برای تهیه محتوا برای الگوهای مشاوره‌‌ای دانست، روانشناسی مثبت است که در طی سال‌های اخیر قوت بیشتری گرفته است (چان^[8]، 208؛ آگروال^[9]، 2018؛ واترس^[10]، 2020). نقاط قوت فرهنگی و روانشناسی مثبت در حل تعارضات و مشکلات بسیار مؤثرند (احمدی، 1399). برخی از پژوهشگران ازجمله پارک، مک کوی، اراسکیون و بارلت^[11] (2018) معتقدند در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و جوامع سنتی، ارزش‌های فرهنگی می‌‌تواند به‌عنوان عوامل محافظتی در برابر خطراتی که زندگی زوجین را تهدید کرده عمل کند.

پژوهش‌ها (محمود صالحی، افلاک سیر و محمدی، 1394؛ خلیلی صدرآباد و همکاران، 1396؛ شکیب و جمالی، 1398) حاکی از آن است که آموزه‌‌های اسلامی و دینی نقش مهمی در بازداری از تعارضات و تنظیم هیجان دارند.  مقید بودن به ارزش‌های دینی در وجود فرد چهارچوبی را تعریف می‌‌کند که موجب موفقیت در کنترل هیجانات و نهایتاً سلامت روحی و روانی و امنیت اجتماعی بهتر می‌‌شود. از دیدگاه جامعه‌شناسی دین به‌عنوان یک نماد اجتماعی دارای کارکردهای اساسی مانند انضباط، انسجام و خوشبختی آفرینی در نظر گرفته می‌‌شود که نبود آن بقای جامعه را مخدوش می‌‌کند. دین غالباً می‌‌تواند عامل تعیین‌کننده نیرومند پدیده‌های اجتماعی باشد و به نهادها شکل بدهد، بر ارزش‌ها تأثیر گذارد و روابط را زیر نفوذ خود قرار دهد (رضایی و همکاران، 1397).

توجه به نقش روانشناسی مثبت و آموزه‌‌های الهی و دینی در پیشگیری از مشکلات زوجین نظر بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. با تکیه‌بر روانشناسی مثبت و در نظر گرفتن مسائل فرهنگی و اجتماعی می‌‌توان به اصولی دست‌یافت که در گستره‌ی وسیعی، حل تعارضات را امکان‌پذیر کرده و در رشد روانی و جلوگیری از سقوط خانواده‌‌ها مؤثر واقع شود. بدین ترتیب تهیه الگوی مشاوره‌‌ای بر مبنای روانشناسی مثبت و آموزه‌‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی می‌‌توانند عاملی مثبت در جهت حل تعارضات و هیجانات زوجین و درنتیجه حفظ بنیان خانواده باشد.

از مفاهیم مهمی که در روانشناسی مثبت و همچنین در آموزه‌های دینی توصیه زیادی به آن شده است مفاهیم صبر «وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» و بخشش است که تهیه الگوی بر مبنای این مفاهیم می‌تواند نقش مؤثری در کاهش مشکلات و تعارضات زوجین ایفا کند.

صبر برای جلوگیری از تصمیم‌‌های تکانش ورانه و برای راه‌اندازی سیستم بازداری از عمل به تکانه‌‌ها به کار گرفته می‌‌شود (خرمدل، 1391). صبر یک واژه قرآنی است و مفاهیمی مانند بازداری از خشم، بازداری از شهوات، شکیبایی، استقامت، انتظار، گشایش عقل، تحمل‌‌پذیری، انطباق، بازگشت، سازگاری، افزایش ظرفیت و تغییر و بازسازی را در برمی‌گیرد.

 به نظر احمدی (1399) صبر شامل تاب‌‌آوری و فراتر از آن است. تمامی فرایندهای تاب‌‌آوری (به‌جز بازگشت) در صبر هم وجود دارد. صبر در مفاهیم و فرایندهای بازداری هیجانی، انتظار، کمال، فراتر از تاب‌آوری است. ضمن اینکه صبر روشی برای مواجهه با بحران است، آن نوعی از بودن، عامل فعال شدن عقل و عامل سلامتی و تکامل آدمی است و به یک معنا صبر آدمی را از نفس حیوانی تا مقام انسانی و سپس به عالم ملکوت می‌رساند. برای صبر در منابع مختلف (برای مثال خرمدل 1391؛ صیدمرادی، 1399) فواید زیادی ذکرشده است ازجمله:

الف) صبر موجب تعادل روانی افراد شده و مانع از افراط‌وتفریط در کارها می‌شود.

ب) صبر موجب تقویت نفس آدمی است. درواقع مصون‌سازی در مقابل استرس که اکنون به‌عنوان یکی از روش‌های مقاوم‌سازی افراد در برابر فشارهای روانی مطرح می‌شود بر همین مبنا استوار است.

ج) پیدا نمودن معنی در سختی‌ها و گرفتاری‌ها. صبر کردن موجب می‌شود که انسان ازلحاظ شناختی توجه خود را معطوف به معنای حادثه اتفاق افتاده بنماید. به‌جای این‌که از آن فرار کند و یا مسئولیت حادثه و اتفاق را به گردن دیگران بیندازد.

د) صبر موجب پرورش روحانی افراد می‌گردد. انسان علاوه بر جسم و روان دارای روح متعالی است. بیشتر امراض سرچشمه‌اش در مشکلات روحانی است که بعداً در روان اثر می‌گذارد و از طریق روان نیز تأثیرش در جسم هویدا می‌گردد. مثلاً افرادی که در مقابل حوادث ناگوار نتوانند صبر کنند و ضعف روحی نشان دهند، روانشان دچار اضطراب و اغتشاش می‌شود و به دنبال آن اثرات روان‌تنی اضطراب را در جسم خود تجربه می‌نمایند. صبر موجب می‌شود که انسان ازلحاظ روحانی شکوفا شود و به درجات بالاتری ازلحاظ معنوی از قبیل تسلیم، تفویض، و رضا صعود نماید.

نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که آموزش صبر چیزی فراتر از تاب‌‌آوری است و باعث افزایش سازگاری (ربیع و همکاران و همکاران، 1398)، کاهش سوگ و تسهیل رشد (احمدی و دارابی، 1396)؛ کاهش افسردگی و اضطراب و افزایش شادکامی (حسین ثابت و همکاران، 1387) بالا بردن توان بازداری (حمزه لو و مشهدی، 1391)، افزایش تاب‌آوری فردی و اجتماعی (صیدمرادی، 1399)، افزایش تاب‌آوری و سازگاری اجتماعی (خالدیان، ارجمند کرمانی و امینی، 1397) و افزایش تاب‌آوری و سازگاری در برابر بحران‌ها و بلایا (صیدمرادی، 1399)، استحکام خانواده (خسروی، اسفندیاری و طهماسبی پور، 1397)، مسئولیت‌‌پذیری و تعامل‌‌های اجتماعی بهتر(هاینمن^[12]، 2017؛ ربیع و همکاران، 1398)، کاهش مشکلات هیجانی(خرمائی و همکاران، 1395)، و درنهایت کاهش تعارضات می‌‌شود و این در حالی است که در هیچ یک از تحقیقات نامبرده صیر و آموزش آن از دیدگاه آموزه های اسلامی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است بررسی متون و منابع اسلامی و ادبی (برای مثال، آیات متعدد قرآن کریم؛ خرمدل، 1391؛ ربیع و همکاران، 1397) بیانگر آن هستند که از صبر در موقعیت‌های مختلف می‌‌توان استفاده کرد ازجمله:

الف) موقعیت‌های دشوار (که افراد تمایل به فرار و اجتناب از آن موقعیت‌ها رادارند)

ب) موقعیت‌های تصمیم‌گیری (تصمیم‌های مدبرانه در مقابل تصمیم‌های تکانشی) صبر برای جلوگیری از تصمیم‌های تکانش ورانه و برای به راه‌اندازی سیستم بازداری از عمل به تکانه‌ها به کار گرفته می‌شود.

ج) موقعیت‌هایی خوشایند و تحریک‌آمیز (فرد برای بازداری و یا به تاخیراندازی تقویت‌کننده‌های زودگذر باارزش کمتر صبر می‌کند تا در آینده به تقویت‌کننده‌هایی باارزش بالاتر دست یابد).

د) تنظیم هیجانات و خودکنترلی  (صبر در مواقعی به کار گرفته می‌شود که افراد هیجانات خود را تنظیم کنند و سیستم خودکنترلی را راه براندازند).

علاوه بر صبر، بخشش نیز به‌عنوان یکی از مفاهیم روانشناسی مثبت، پاسخ اجتماعی به رنجشی است که انگیزه‌های اجتناب یا انتقام را کاهش می‌دهد و انگیزه‌های خیرخواهانه‌تری را نسبت به فرد خطاکار ارتقا می‌دهد(وورتنگتون، گریفین و پرونچر^[13]، 2017). کورستانجی^[14] (2017) دو نوع بخشش را شناسایی کرد که هر دو نوع درون فردی هستند. یکی بخشش تصمیمی به قصد رفتاری برای ترک انتقام و رفتار با فرد خطاکار به‌عنوان فردی باارزش اشاره دارد. دیگری بخشش عاطفی است که جایگزینی عاطفی احساسات نابخشودنی (مثل، کینه، آزردگی، خصومت، نفرت، خشم، ترس) با احساسات مثبت دیگر (مثل، همدلی، همدردی، شفقت، عشق) است. تصمیمات برای بخشش ممکن است فوراً (یا همیشه) با بخشش عاطفی همراه نباشد. هنگامی‌که فرد قصد دارد رابطه خود را با یک فرد خطاکار ادامه ندهد، بخشش عاطفی کامل شامل حذف عواطف منفی است. برای افراد خطاکاری که شخص آن‌ها را دوست دارد یا قصد دارد با آن‌ها رابطه داشته باشد، بخشش عاطفی کامل نیاز به حذف عواطف منفی و افزودن عواطف مثبت تا رسیدن به لحن عاطفی مثبت در ارتباط دارد (وورتینگتون و کودن^[15]، 2017). همچنین، درآیات متعددی در قرآن برگذشت و بخشش تأکید شده و آن را عاملی برای تسکین و رسیدن به آرامش درونی دانسته است.

ازآنجاکه صبر یک فرایند «مسئله مدار» و بخشش یک فرایند «هیجان مدار» است، ترکیب این دو عامل که ماهیتی دوگانه (معنوی، روانشناسی مثبت) دارد، می‌‌تواند به‌مثابه عوامل محافظت‌کننده و سپری علیه رفتارهای خطرزا در نظر گرفته شود و برای بهبود روابط زوجین، گسترش راهبردهای جدید حل تعارض می‌‌تواند مؤثر باشد. تدوین الگوی مشاوره‌ای مبتنی بر مفاهیم صبر و بخشش با توجه به تلفیق معنویت و روانشناسی مثبت از اهمیت خاصی برخوردار است.چرا که در برخورد با مسائل موجود هم مدیریت هیجانات و هم حل مسئله مورد نیاز است. ازاین‌رو ما در این پژوهش به دنبال آن هستیم تا به تدوین الگوی مشاوره‌‌ای مبتنی بر آموزه‌های اسلامی صبر و بخشش جهت مدیریت هیجانات و کاهش تعارضات زناشویی بپردازیم.

روش پژوهش

روش مورداستفاده در این پژوهش به‌صورت کیفی و از نوع تحلیل مضمون با استراتژی تحلیل مضمون براون و کلارک^[16] (2006) بود. منابع مرجع در این پژوهش قرآن، تفاسیر، احادیث، نهج‌البلاغه است که بر اساس تکمیل نظریه و اشباع مقوله‌های شناسایی‌شده تعیین شده است.

یافته‌های تحقیق

برای تدوین الگو منابع موردمطالعه، ازجمله قرآن، نهج‌البلاغه و..مطالعه گردید. پس از جمع‌آوری منابع مرتبط، بلافاصله محتوای آن منابع به روش براون و کلارک (2006) تحلیل شد. به‌منظور دستیابی به فهم محتواها، از رویکرد قیاسی (کل به جزء) و استقرائی (جزء به کل) به‌طور هم‌زمان استفاده شد. مضامینی که می‌توانست معرف بخش‌‌هایی از متن (معمولاً یک یا چند جمله) باشد، تعیین و ثبت شد، به‌این‌ترتیب، عمل لیست کردن و خوشه‌بندی مقوله‌ها (تم‌های اصلی و فرعی) صورت گرفت؛ به‌طوری‌که، برای هریک از متون یک جدول خلاصه‌سازی شده، تشکیل شد و سپس تحلیل انجام شد که بعد از تحلیل آن‌ها مضمون و زیر مضمون‌ها مشخص شدند. سپس الگوی مشاورهای مبتنی بر صبر و بخشش تدوین شد و ابعاد و محتوای آن مشخص شد.

بر اساس تحلیل اسناد و متون اسلامی و مقالات که ویژگی‌های آن در جدول (1) آمده است، شش مضمون‌ی عمده برای تدوین الگوی مشاوره‌ای مبتنی بر آموزه‌های اسلامی صبر و بخشش بر مدیریت هیجانات و کاهش تعارضات زناشویی به دست آمد؛ که پس از تحلیل اسناد موردنظر، مورد تبیین قرارگرفته است، تحلیل داده‌ها پیرامون موضوع صبر و بخشش شامل 6 مضمون‌ اصلی و 13 زیر ‌مضمون بود (تصویر 1). همچنین مضمون‌ها، زیر مضمون‌ها و گزاره‌های معنایی، نیز در قالب جدول (2) آورده شده است.

مضمون‌های صبر شامل: عوامل فردی (ارتقاء صفات مثبت، مدیریت احساسات و هیجانات منفی)؛ عوامل بین فردی (مدیریت مسائل جنسی، مدیریت اختلافات)؛ رویارویی با انواع فقدان‌ها (مدیریت بحران‌ها، مدیریت مسائل اقتصادی)؛ عوامل معنوی (برخورداری از شفابخشی صبر، برخورداری از آثار معنوی صبر)؛ راهبردها (توجه به وعده‌های پروردگار مهربان، الگو گیری) بود.

مضمون بخشش شامل: آثار بخشش (آثار فردی، آثار اجتماعی و آثار معنوی)، بود. مضمون‌ها، زیر مضمون‌های و گزاره‌های معنایی بخشش، نیز در قالب جدول 3 آورده شده است.

تصویر 1: مدل مبتنی بر آموزه‌های اسلامی صبر و بخشش بر مدیریت هیجانات و کاهش تعارضات زناشویی

جدول 2: مضمون‌ها و زیر مضمون‌های سطح اول و دوم در تبیین صبر بین زوجین

الف: صبر

عوامل فردی

1. ارتقاء صفات مثبت: دین مبین اسلام از هر چیزى که آدمى را از رسیدن به کمال معنوى و نتیجه مطلوب در زندگى بازمی‌دارد به‌شدت جلوگیرى کرده و آن را مورد نکوهش قرار داده و نسبت به آن هشدار داده است تا انسان با توجه به آن نکوهش‏ها و هشدارها بى‏فکرى و بى‏تدبیرى نکند (جان بزرگی، 1398). انسانی که در برخورد با همسر خود صبر و شکیبایی می‌ورزد می‌تواند روحیه مهربانی خود را ارتقاء دهد، در هنگام برخورد با آنچه برایش ناخوشایند است، با به تأخیر انداختن عقوبت کار دیگری، به تأمل بپردازد چه‌بسا از این رهگذر ضمن حفظ روحیه آزادگی خود، روحیه امید را در زندگی مشترک خود زنده نماید، همچنین در صورت خطای طرف مقابل، به‌جای آلوده کردن خود با گفتار ناشایست نسبت به همسر و یا غیبت و ریختن آبروی طرف مقابل، با صبوری اجازه دهد در طی زمان و در یک گفتمان تحول‌آفرین، مسائل را حل‌وفصل نمایند.
2. مدیریت احساس و هیجانات منفی: مؤمن در مقابل بلاها، صبر و استقامت را پیشه خود می‌سازد. در اسلام برای صابرین در مقابل بلاها اجر بسیاری شمرده شده است. در طی زندگی مشترک، ممکن است زوجین با بلاهایی چون بیماری فرزندان، از دست دادن عزیزان و... مواجه شوند، در این صورت با صبر و شکیبایی در برابر بلاها و گرفتاری‌ها ایستادگی نموده و از فروپاشی کانون خانواده جلوگیری می‌کنند. زوجین هنگام خشم و غضب، سعی می‌کنند با صبر این هیجانات منفی را مدیریت کنند.

عوامل بین فردی

1. مدیریت مسائل جنسی: ارضای نیاز جنسی، یکی از اهداف مهم همسران در ازدواج است. در طول زندگی مشترک پیش می‌آید که طرف مقابل در برهه‌هایی از زمان به لحاظ جسمی یا روانی آمادگی لازم را نداشته باشد، انسان مؤمن با صبر و شکیبایی به همسر خود کمک می‌نماید تا دوباره به شرایط سالم گذشته بازگردد. همچنین زوجین مؤمن، سعی می‌کنند از درک لذات ممنوع دوری کنند، بنابراین در برخورد با هیجانات لحظه‌ای جنسی در خارج از محیط خانواده خود، در برابر لذت‌های حرام، صبر می‌نمایند تا آرامش را با همسر خود تجربه کنند. امروزه با پیشرفت فناوری و سهل‌الوصول بودن آن، دسترسی به لذت‌های منفی خارج از شرع و عرف، در فضای مجازی فراهم است، برای داشتن زندگی سالم و دوری از تعارضات زناشویی، زوجین باید سعی کنند با صبر و توجه به خدا، از لذت‌جویی و ماجراجویی در فضای مجازی بپرهیزند.
2. مدیریت اختلافات: در زندگی مشترک که نگاه‌ها و افکار‌ متفاوت و مختلف وجود دارد و قرار نیست زن و شوهر، همیشه در کنار یکدیگر هم‌نظر باشند و گاهی اوقات نظر مخالف می‌تواند یک فرصت برای گفتگو باشد. در برخی موارد اختلافات اساسی مانند درگیری یکی از زوجین با اعتیاد مطرح است، انسان صبور، ضمن حفظ آرامش برای درمان طرف مقابل اقدام می‌نماید، بعضاً دیده‌شده که همسر در صورت برخورد نامناسب با اعتیاد همسر، خود نیز در دام اعتیاد و... گرفتار شده است، از دیگر اختلافات زناشویی، تقلب و فقدان صداقت در گفتار و اعمال است، امروز مسائل مالی بین زوجین از عوامل ایجاد کشمکش است، زوجین ضمن تقویت صبر در رویارویی با این‌گونه مسائل، سعی کنند با دوری گزینی شایسته، جایگاه خود در زندگی زناشویی را ترمیم نمایند.

رویارویی با انواع فقدان‌ها

1. مدیریت بحران‌ها: زوجین در زندگی مشترک، زمان‌هایی با شرایط بغرنج روبرو می‌شوند که یکی از روش‌های کنترل شرایط، صبر و شکیبایی است. یکی از این موارد سوگ است. سوگ یک واکنش طبیعی است و فرد باید پس از یک سری واکنش‌ها ازجمله احساس غمگینی، کاهش اشتها، بی‌خوابی و کاهش فعالیت‌های روزمره اجتماعی برای مدت‌زمانی، به زندگی طبیعی بازگردد، تقویت صبر و شکیبایی زوجین، تاب‌آوری آن‌ها را افزایش داده و زمینه‌ساز کاهش تعارضات است. حضرت علی (ع)، به افراد هشدار می‌دهد که ارزش و اهمیت آبروی خود و دیگران را بدانند و کاری نکنند که آبروریزی شود؛ زیرا کسی که شخصیت خویش را از دست دهد همه‌چیزش را از دست داده است؛ زوجین با صبر در هنگام رویارویی با حوادث ناگوار، می‌توانند هیجانات خود را مدیریت کنند.
2. مدیریت مسائل اقتصادی: مشکلات اقتصادی یکی از رایج‌ترین علل اختلافات میان همسران است. گرچه شرایط سخت اقتصادی می‌تواند بیشترین فشار را بر خانواده بیاورد. مناعت طبع و صبر هنگام مشکلات اقتصادی در خانواده، از تعارضات زناشویی می‌کاهد. جوانمرد کسی است که وقتی قدرت یابد ببخشاید و چون توانمند شد عطا کند و چون چیزی از او خواسته شد نیاز را برآورد. همچنین ائمه اطهار(ع)، بخشش و عطا کردن هنگام توانگری را توصیه کرده‌اند. عطا کردن از اموال هم نوعی صبر و شکیبایی می‌طلبد، هدیه دادن و برآورده کردن نیازهای خانواده می‌تواند به کاهش تعارضات زناشویی بینجامد و مهر و عاطفه را در کانون خانواده پررنگ‌تر نماید.

عوامل معنوی

1. برخورداری از آثار معنوی: مسائل در قرآن سخن از نصرت الهى درباره انبیا و مؤمنان بسیار است، ازجمله آثار پیشه نمودن صبر، برخورداری از یاری خداوند است. آنجا که در زندگی زناشویی مسائل پیچیده می‌گردد، افراد صبور از نصرت و یاری پروردگار برخوردار می‌شوند و بر مسائل فائق می‌آیند. مسئله «محاسبه» رستاخیز یکى از ضروریات دین ماست. بدین‌جهت یکى از نام هاى فراوان روز قیامت، «روز حساب‌رسی» است. در برخی مواقع لازم است افراد حساب‌وکتاب دیگری را به خدای بزرگ واگذار نمایند.
2. برخورداری از شفابخشی: فرد صبور با واگذاری حساب‌وکتاب‌ها به خدا و توکل بر او، از استرس و فشارهای روانی رهایی می‌یابد و زمینه شادکامی و سلامت روان افراد که پایه زندگی زناشویی کم تعارض است می‌گردد.

راهبردها

1. توجه به وعده‌های پروردگار مهربان: توجه به پاداش الهی، وعده سرای جاوید نیک، رسیدن به بهشت، لباس‌های حریر بهشتی، رسیدن به پرهیزگاری، صاحب شدن بهره‌های بزرگ، پاداش بی‌حساب و برخورداری از آمرزش الهی، همه باعث می‌شود زوجین با توکل بر خدا، در رویارویی با مشکلات، صبر پیشه کنند.
2. الگو گیری: صبر و رضا راز پیروزی در امتحان الهی است؛ و مصائب، هدیه‌ای الهی برای افراد پرهیزگار است. زندگی ائمه اطهار و پیامبران الهی، نشان می‌دهد با صبر و شکیبایی با رنج ها و سختی‌ها روبه‌رو شده‌اند و نصرت الهی شامل حال ایشان شده است. زوجین مؤمن با الگو گیری از زندگی بزرگان و استقامت و صبر، مانع ایجاد تعارضات زناشویی می‌شوند.

جدول3: مضمون‌ها و زیر مضمون‌های سطح اول و دوم در بخشش بین زوجین

ب: بخشش

آثار فردی بخشش:

فردی که می‌تواند از خطای همسرش بگذرد و ببخشد با رهایی از احساس منفی نسبت به فرد خطاکار و غلبه بر رنجش حاصل از بدی که در حق او صورت گرفته است، می‌تواند خشم و عصبانیت خود را مدیریت کرده و به افزایش بهزیستی روانی در زندگی زناشویی کمک کند (زارعی و همکاران، 1399). در این صورت رضایت از زندگی و برکت فزونی پیدا می‌کند.

 آثار اجتماعی بخشش:

طبق متون اسلامی، با عفو و بخشش همسر در زندگی مشترک می‌توان به‌طرف مقابل کمک کرد تا حس گناه از او رفع گردد و بدین‌وسیله زندگی مشترک تداوم پیدا کند، همچنین بخشش و پوشیده نگه‌داشتن عیوب همسر کمک می‌کند تا با پرده‌پوشی بر نقصان‌ها و مشکلات طرف مقابل آبروی خانواده در نظر دیگران حفظ می‌گردد در این صورت به دلیل پیشگیری از نزاع و کشمکش جوی آرام در خانواده برقرار خواهد شد و فردی که می‌بخشد از محبوبیت برخوردار خواهد گردید. همچنین بخشش همسر می‌تواند زمینه‌ساز اصلاح گردد تا نسبت به رفع عیوب به خود اهتمام ورزد.

آثار معنوی بخشش:

بخشش یکی از صفات الهی است و فرد مؤمنی که به این صفت متصف است جلوه‌هایی از مغفرت الهی را در خانواده جاری خواهد کرد و از رحمت خدا بهره‌مند شده و شایسته دریافت پاداش الهی می‌گردد همچنین فرد مؤمن که در رویارویی با همسر خطایش را می‌بخشد محبوب خدا می‌گردد. بخشش زمینه‌ساز دستیابی به تقوا و پرهیزکاری به رسیدن به حیات طیبه است.

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف تدوین الگوی مشاوره‌ای صبر و بخشش براساس آموزه های اسلامی انجام شد. بر اساس تحلیل اسناد و متون اسلامی و مقالات، شش مضمون عمده برای تدوین الگوی مشاوره‌‌ای مبتنی بر آموزه‌‌های اسلامی صبر و بخشش بر مدیریت هیجانات و کاهش تعارضات زناشویی به دست آمد. تحلیل داده‌‌ها پیرامون موضوع صبر و بخشش شامل 6 مضمون‌ اصلی و 13 زیر ‌مضمون بود (تصویر 1). مروری بر مقوله‌ها و زیر مقوله‌های استخراج‌شده در مطالعه حاضر ، دو موضوع را نمایان می‌کند:

موضوع اول اینکه مقوله‌های به‌دست‌آمده تا حد زیادی همه عواملی را که به‌عنوان عوامل دخیل در صبر و بخشش که در پژوهش‌‌ها و منابع دینی مطرح شده بودند را یکجا فراهم کرده است. هرچند (تا جای که پژوهشگر بررسی کرد) الگوی همسانی یافت نشد که نتایج این پژوهش با آن مقایسه شود؛ ولی محتوای این الگو تا حدودی همسو با پژوهش‌های است که در سال‌های اخیر در حوزه معنویت/ دین‌داری و سلامت روان انجام‌گرفته‌اند؛ ازجمله پژوهش‌‌های (جان بزرگی، 1386؛ معتمدی و خانجانی، 1399؛ حسنوند، 1401؛ زانگ و همکاران، 2021؛ گارسون و همکاران،2021) که نشان می‌‌دهند معنویت به‌عنوان یک عامل مثبت می‌‌تواند بر سلامت روان و درنتیجه روابط و تعاملات زوجین تأثیر داشته باشد.

نتایج پژوهش‌های جان بزرگی (1386) نشان داد که مذهب درونی شده به‌عنوان یک عامل کلیدی برای سلامت روانی نقش ایفا می‌‌کند. توجه به مذهب درونی در مداخله‌‌های پیشگیرانه و درمانی می‌‌تواند عامل مؤثری در سلامت روانی به‌حساب آید.

گارسون و همکاران (2021) معتقدند که یک سیستم اعتقاد مذهبی یا معنوی افراد را قادر می‌سازد تا معنایی را در رویدادهای استرس‌زای زندگی بیابند که توضیح آن‌ها در غیر این صورت دشوار است. از دید آن‌ها این امر به حفظ حس کنترل و قابل پیش‌بینی بودن جهان کمک می‌‌کند. معنویت، بینش و آگاهی از روح و وجود انسان است و ظرفیت‌‌های بالقوه را در فرد به منصه ظهور می‌رساند (معتمدی و خانجانی، 1399). کوک و پاول (2022) معنویت را حس معنا و داشتن هدف و مأموریت در زندگی، درک متعادل ارزش‌ها و اعتقاد به بهتر شدن دنیا تعریف کرده‌‌اند؛ بنابراین صبر و بخشش که در درجه اول ناشی از معنویت/ دین‌‌داری و باور و ایمان زوجین به خدا است زمینه‌‌ای برای رشد صبر و بخشش و درنتیجه ایجاد نگرش مثبت نسبت به مدیریت هیجانات و حل تعارضاتشان فراهم می‌‌آورد.

موضوع دوم اینکه مقوله‌ها و زیر مقوله‌های استخراج‌شده در پژوهش حاضر، آموزه‌‌های صبر و بخشش که مبتنی بر فرهنگ ‌ـ اسلامی است، مشخص کرده که از آن جمله می‌توان به قدرت صبر و بخشش، الگو گیری از قرآن و پیامبران و معصومین و همچنین اثرات آن‌ها بر سلامت روان و سلامت روابط زوجین اشاره کرد.رشد صبر و بخشش در زوجین و درنتیجه آن استحکام روابط زوجین از نتایج معنا بخش به زندگی در سایه ایمان و باور به آموزه‌‌های اسلامی است (احمدی و دارابی، 2016). تقویت صبر و بخشش بر اساس آموزه‌‌های اسلامی می‌تواند با تغییر در شناخت زوجین به طرز شگفت‌انگیزی در کنار سایر عوامل مؤثر واقع شود.

رشد صبر و بخشش در زوجین و درنتیجه آن استحکام روابط زوجین از نتایج معنا بخش به زندگی در سایه ایمان و باور به آموزه‌‌های اسلامی است  (امانی، 1395). تقویت صبر و بخشش بر اساس آموزه‌‌های اسلامی می‌تواند با تغییر در شناخت زوجین به طرز شگفت‌انگیزی در کنار سایر عوامل مؤثر واقع شود. زوجینی که راهبردهای سازگارانه‌ای (مثل نگاه صبر و بخشش در قبال یکدیگر) دارند و مشکلات را با صبر و بخشش حل‌وفصل می‌‌کنند و با الگو قرار دادن داستان‌های قرآن و پیامبران صبر پیشه می‌کنند، روابط خود را بهبود بخشیده و راحت‌‌تر می‌‌توانند هیجانات خود را مدیریت کرده و تعارضاتشان را حل‌وفصل کنند. همچنین صبر و بخشش عامل حمایتی مناسبی برای زوجین در هنگام اختلافات است.

ازآنجاکه تدوین الگوی مبتنی بر آموزه‌‌های اسلامی صبر و بخشش بر اساس بافت فرهنگی اجتماعی ایران با استفاده از رویکرد کیفی، هنوز موردتوجه پژوهشگران داخلی قرار نگرفته است؛ به همین دلیل انجام این پژوهش می‌‌تواند به‌عنوان شروع، توجه پژوهشگران داخلی را به موضوع جلب کند. پژوهشگران حوزه زوج و خانواده و روابط بین فردی می‌‌توانند عوامل مرتبط با آموزه‌‌های اسلامی صبر و بخشش استخراج‌شده از مطالعه حاضر را به شیوه‌‌های کمی در ارتباط با سایر متغیرهای اثرگذار بر تعارضات و مدیریت هیجانات زوجین موردمطالعه قرار دهند. همچنین پیشنهاد می‌‌شود بر اساس نتایج پژوهش حاضر ابزاری ساخته شود تا با استفاده از آن، افراد نیازمند آموزش صبر و بخشش شناسایی‌شده و سپس آموزش‌‌ها و برنامه‌‌های موردنیاز برای آن‌ها را بکار برد.

این پژوهش در گام اول می‌‌تواند کمکی به گسترش و پیشبرد دانش در حوزه زوج‌درمانی داشته باشد؛ زیرا محتوای برای جلسات زوج‌درمانی در اختیار مشاوران، روانشناسان و فعالان این حوزه با توجه به بافت فرهنگی و اجتماعی جامعه در اختیار آنان قرار می‌‌دهد. ازآنجاکه آموزه‌‌های اسلامی به‌طورکلی و صبر و بخشش به‌طور اخص را می‌‌توان تقویت و ارتقاء داد و همچنین اثرات این آموزش‌‌ها فرا نسلی است و به آینده‌‌ای بهتر برای زوجین و نسل‌‌های آتی کمک می‌‌کند، لذا پیشنهاد می‌‌شود: سیاست‌‌گذاران و برنامه‌‌ریزان حوزه زوج و خانواده در طراحی برنامه‌‌های خود به‌به الگوی تدوین‌شده و محتوای آن توجه کنند و آموز‌‌ه‌‌های اسلامی صبر و بخشش را در محتوای برنامه‌‌های آموزشی مشاوره‌‌های پیش از ازدواج بگنجانند. همچنین می‌‌توان این محتواها را در سایر برنامه‌‌های آموزشی مدارس و دانشگاه‌‌ها قرار داد؛ زیرا ارتقاء‌ سطحِ ‌دانش، ‌نوآوری ‌و‌ آموزش‌ِ صحیح ‌می‌‌تواند ‌فرهنگ‌ استفاده از صبر و بخشش ‌را‌ در ‌تمامی‌ سطوح ‌جامعه‌ ترویج ‌بخشد ‌و ‌به‌‌ چرخه ‌مستمر ‌یادگیری ‌کمک ‌کند.‌

منابع

قرآن کریم (تفسیر نور) تفسیر مصطفی خرمدل (1391). تهران: نشر احسان.

قرآن کریم. ترجمه الهی قمشه‌‌ای(1393). تهران: نشر قلم و اندیشه.

احمدی، خدابخش (1399). آیا صبر همان تاب‌آوری است؟ مفهوم‌سازی کاربردی صبر در شرایط بحرانی. مطالعات اسلام و روانشناسی، 14(27):187-163.

احمدی، خدابخش؛ دارابی، عاطفه (1396). اثربخشی آموزش صبر بر کاهش سوگ و تسهیل رشد پس از ضربه. روان‌‌شناسی فرهنگی، 1(1):114-131.

 امانی، رضا؛ عبادی، زهرا؛ رضایی، صدیقه (1395). مطالعه حوزه‌های معنایی صبر در قرآن کریم. آفاق دین، 5(7):156-133.

بازرگان، عباس (1395). مقدمه‌ای بر روش‌های تحقیق کیفی و آمیخته: رویکردهای متداول در علوم رفتاری. تهران: دیدار.

باقری زاده مقدم، فرشته؛ خیاطان، فلور؛ یوسفی، زهرا (1400). تدوین بسته طرحواره درمانی بخشش محور و مقایسه آن با طرحواره درمانی و درمان شناختی رفتاری و تأثیر آن بر تعهد، صمیمیت زنان دارای تعارضات زناشویی مراجعه‌کننده به کلینیک‌های مشاوره خانواده‌ی شیراز. روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، 12(44)، 90-69.

برجعلی، احمد؛ سهرابی، فرامرز؛ اسکندری، حسین؛ معتمدی، عبدالله؛ فلاح، احمد. (1397). بررسی رابطه بین «سبک زندگی اسلامی» با «رضایت زناشویی» با واسطه‌گری «خوش‌بینی». مطالعات اسلام و روانشناسی. 12 (22): 30-1. 

بردشو، جان (2014). اختلال استرس پسا رمانتیکی چگونگی مقابله با شکست عاطفی زوجین. (ترجمه صیدمرادی، کاوه؛ توسلی، زهرا؛ ادیب پارسا، آمنه، 1397). تهران: انتشارات آوی نور.

بوانی زارع ، راضیه، حسین ثابت، فریده (1397) اثربخشی آموزش صبر بر امید و بهزیستی روان‌شناختی مادران کودکان کم‌توان ذهنی. روانشناسی و دین، 3(43):73-57

تیموری، سعید؛ رمضانی، فاطمه؛ یزدان پناه، فرشته (1398). رابطه سیستم‌های مغزی رفتاری و تکانش گری با رفتارهای جنسی پرخطر. رویش روانشناسی، 10(43):54-47.

ثوابی، محمد؛ صفاریان طوسی، محمدرضا؛ خوی نژاد، غلامرضا (1399). اثربخشی روان‌درمانی معنوی مبتنی بر بخشش و امید بر افزایش رضایت‌مندی زناشویی و کاهش تعارضات زوجین در معرض طلاق. پژوهش‌های انتظامی ـ اجتماعی زنان و خانواده، 8(1)،23-5.

جان بزرگی، مسعود (1386). جهت‌گیری مذهبی و سلامت روان.‎ پژوهش در پزشکی، 31(4)،350-345.

جان بزرگی، مسعود (1398). درمان چندبعدی معنوی: یک رویکرد خداسو برای مشاوره و  روان درمانی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

جبرائیلی، هاشم؛ مرادی، علیرضا؛ حبیبی، مجتبی (1398). نقش تعدیل‌کننده ویژگی شخصیتی تکانش گری و سن در رابطه میان اختلال در تنظیم هیجانی و رفتار جنسی پرخطر در مردانی با سوءمصرف مت آمفتامین. اعتیاد پژوهی، 51 (48):188-167.

حاتمی، نوشین؛ حیدری، حسن؛ داوودی، حسین (1400). اثربخشی زوج‌درمانی هیجان مدار بر دلزدگی زناشویی و میل به طلاق در زوجین متقاضی طلاق. پژوهشنامه زنان، 12(1):40-23.

حسنوند، امین (1401). بررسی نقش اعتقادات دینی بر سلامت روان و جسم: یک مطالعه مروری. اسلام و سلامت، ۶ (۲):۹۸-۹۱.

خالدیان، محمد؛ ارجمند کرمانی، رؤیا؛ امینی، پروین (1397). اثربخشی آموزش معنویت با تأکید بر آموزه‌های دین مبین اسلام بر تاب‌آوری و سازگاری اجتماعی در افراد وابسته به مواد. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 5 (18)74-57.

خرمالی، فرهاد، آزادی ده بیدی، فاطمه، و حق جو، شیوا. (1395). مدل ساختاری رابطه فضیلت اخلاقی صبر با مشکلات تنظیم هیجانی در دانشجویان. پژوهش در سلامت روان‌شناختی، 10(1):31-21.

خرمائی، فرهاد؛ زارعی، فرشته؛ مهدی‌یار، منصوره؛ فرمانی، اعظم (1393). نقش صبر و مؤلفه‌های آن به‌عنوان فضایل اخلاقی در پیش‌بینی امید دانشجویان. اخلاق و تاریخ پزشکی ایران، ۷ (۳) :۶۸-۵۸.

خرمائی، فرهاد؛ فرمانی، اعظم؛ سلطانی، اسماعیل (1393). ساخت و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس صبر مجله اندازه‌گیری تربیتی. 5(17): 99-83..

خرمدل، مصطفی (1391). تفسیر نور. تهران: نشر احسان.

خسروی، معصومه؛ اسفندیاری، مهدیه؛ طهماسبی پور، نجف (1397). بررسی نقش صبر و تاب‌آوری در استحکام خانواده از دیدگاه اخلاق اسلامی و روانشناسی، دومین همایش بین‌المللی و سومین همایش ملی اسلام و ارزش‌های متعالی، تهران.

خلیلی صدرآباد، افسر ؛ سهرابی، فرامرز ؛ سعدی پور، اسماعیل ؛ دلاور، علی ؛ خوشنویسان، زهرا (1396). تعیین اثربخشی آموزش برنامه ایمن‌سازی تربیتی ـ ‌اجتماعی با رویکرد آموزه‌های اسلامی بر رفتارهای پرخطر دانش‌آموزان. اعتیاد پژوهی، 41، 26-11.

ربیع، وجیهه؛ میر باقری فرد، سید علی‌اصغر؛ هاشمی بابا حیدری، سید مرتضی (1398) بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا. مجله جسارت‌ها ادبی تابستان،  205 :103-79.

رجبی، محمد؛ صارمی، علی اکبر (1391). ارتباط بین الگوهای مقابله دینی (صبر) با سلامتی روان و شادکامی. روانشناسی تحولی.32(371-363).

رئیسیان، غلامرضا؛ حکم‌آبادی، حجت‌الله (1397). مستندات قرآنیِ روایت با بحث بر اصول کافی. آموزه‌‌های قرآنی، 15(27):268-237.

زارعی، محمد؛ نظری، علی‌محمد؛ زهراکار، کیانوش (1399). بررسی رابطه بخشش و جهت‌گیری مذهبی با تعارض زناشویی. پژوهش در دین و سلامت، 6 (2)، 99-87.

زاهد بابلان، عادل؛ حسینی شورابه، مریم؛ پیری کامرانی، مرضیه؛ دهقان، فاطمه (1394). مقایسه رضایت زناشویی، تعارض زناشویی و بخشش در زوجین عادی و در حال طلاق. آسیب‌شناسی، مشاوره و غنی‌سازی خانواده، 1(2)، 84-74.

سامی، محمدجواد؛ خنشا، علیرضا (1398). نقش صبر در تربیت اسلامی فرزندان با الگوپذیری از آیه ۱۳۲ سوره طهِ. 6(11)، 131-117

سفیعلی‌‌ئی، فاطمه؛ مروتی، سهراب؛ حسینی نیا، سید محمدرضا (1401). تبیین ساختار نظام‎مند انضباط هیجانی در قرآن و به شیوه تحلیلی توصیفی. تربیت اسلامی، 17(39)،72-49.

 سید حسینی، مریم سادات؛ داوودی، حسین؛ نارویی نصرتی، رحیم (1399). پیش‌بینی میزان خودمهارگری نوجوانان دختر و پسر در مقطع دبیرستان بر اساس میزان صبر اسلامی و جهت‌گیری دینی. 14(26):87-67.

شریفی‌‌خو، کوروش (1401). پیش‌بینی نارضایتی جنسی زنان متأهل شاغل در مراکز درمان بیماری کرونا بر اساس تحمل پریشانی، طرحواره ناسازگار و دلزدگی زناشویی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی عمومی، موسسه غیرانتفاعی تاکستان.

شکیب، زهره؛ جمالی، سمانه (1398).کاربرد آموزه‌های دینی در پیشگیری از رفتارهای پرخطر و برخورداری از سبک زندگی سالم در نوجوانان. دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، 2 (18)، 36-27.

 صالحی حاجی‌آبادی، علی؛ هادی، اصغر (1397). معناشناسی صبر در قرآن، 1(86):173-150.

صیدمرادی، کاوه (1399). مطالعه تجارب زیسته زلزله‌زدگان کرمانشاه و طراحی الگوی تاب‌آوری در برابر زلزله. رساله دکتری مشاوره، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.

فاریابی، ظهیرالدین؛ خیاطان، فلور؛ منشئی (1400). تأثیر آموزش بسته شفقت درمانی بخشش محور و بخشش درمانی بر مدیریت خشم، سازگاری زناشویی و فرکانس عشق در زنان دارای تعارضات زناشویی. طلوع بهداشت یزد، 19 (6)، 94-77.

فرمانی (1393). صبر و نقش مؤلفه‌های آن در پیش‌بینی ناامیدی در دانشجویان. هفتمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان دانشگاه صنعتی اصفهان.

 فرمانی (1394). بررسی نقش پنج عامل بزرگ شخصیت در پیش‌بینی صبر و مؤلفه‌های آن در دانشجویان. روانشناسی بالینی و شخصیت. 24-11

کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافی جلد 3؛ ترجمه حسین انصاریان (1399). تهران: مرکز نشر دارالعرفان.

محمودصالحی، حدیث ؛ افلاک سیر، عبدالعزیز ؛ محمدی، نورالله  (1394). بررسی نقش دین‌داری با واسطه‌گری نظم‌بخشی هیجانات در پیش‌بینی گرایش به رفتارهای پرخطر در نوجوانان. روان شناسی سلامت، 15 (15)، 74-60.

مرحمتی، زهرا؛ خرمایی، فرهاد (1396). تدوین مدل ساختاری مؤلفه‌های صبر و امید در دانشجویان دانشگاه شیراز. روان‌‌شناسی اسلامی، 3(7):98-83.

مطهری، مرتضی (1373). مطهری، آشنایی با علوم اسلامی. تهران: انتشارات صدرا.

معتمدی، عبدالله؛ خانجانی، مهدی (1399). دین‌داری، معنویت و سلامت ـ مکانیسم‌ها و شواهد علمی. فرهنگ و ارتقاء سلامت، ۴ (۴):۵۲۰-۵۱۰.

ملک‌زاده، اکرم؛ اعزازی بجنوردی، المیرا؛ شاهنده، آمنه؛ وطن‌خواه، حوریه؛ آذری جهرمی، ثمینه (1396). اثربخشی آموزش مهارت بخشش بر تعارض زناشویی و پرخاشگری در والدین کودکان ناشنوا. توانمندسازی کودکان استثنایی، 6 (2)، 69-61.

نهج‌البلاغه. نویسنده محمدبن‌حسین شریف‌الرضی، ترجمه دشتی (1395). تهران: نشر امیرالمؤمنین.

 یعقوبی محققی و منظمی تبار (1392). رابطه بهزیستی معنوی و صبر با رضایت از زندگی در سالمندان. مجله روانشناسی و دین،7(3):90-79.

Agarwal, Sh (2020). Positive Psychology. RJPSS Sept. Vol. XLV No.2, ISSN: (P)0258-1701 (e)2454-3403 Impact Factor: 7.717 https://doi.org/10.31995/rjpss.2020.v45i01.023.

Balboni, T. A., VanderWeele, T. J., Doan-Soares, S. D., Long, K. N., Ferrell, B. R., Fitchett, G., ... & Koh, H. K. (2022). Spirituality in serious illness and health. JAMA, 328(2), 184-197.‏

Begiato, J. (2017). Bearing Grudges: Marital Conflict and the Intergenerational Family. After Marriage in the Long Eighteenth Century, 41–63. doi:10.1007/978-3-319-60098-7_3 

Benson, C. K. (2010). "Forgiveness and the psychotherapeutic process". Journal of psychology and Christianity, v. 11 (1), p. 76-81.

Chan, E (2018). Positive Psychology Couple Therapy.  International Journal of Psychiatry. ISSN: 2475-54. Volume 3 | Issue 2 | 1 of 2.

Chiappori, P., Radchenko, N., & Salanié, B. (2017). Divorce and the duality of marital payoff. Review of Economics of the Household, 16(3), 833–858. doi:10.1007/s11150-017-9382-0 

Cook, C. C., & Powell, A. (Eds.). (2022). Spirituality and psychiatry. Cambridge University Press

Creswell, J.W (2007). Qualitative inquiry and research design. London: sage publication Inc. 

Garssen, B., Visser, A., & Pool, G. (2021). Does spirituality or religion positively affect mental health? Meta-analysis of longitudinal studies. The International Journal for the Psychology of Religion, 31(1), 4-20.

Glasser, W. (2013). Take charge of your life: How to get what you need with choice-theory psychology. IUniverse.

Gopin, M. (2001). Forgiveness as an Element of Conflict Resolution in Religious Cultures Walking the Tightrope of Reconciliation and Justice. Reconciliation, justice, and coexistence: Theory and practice. Lanham: Lexington Books, 87-99

Heinemann, A. M. (2017). The making of ‘good citizens’: German courses for migrants and refugees. Studies in the Education of Adults, 49(2), 177-195.‏

Kato, T. (2016). Effects of partner forgiveness on romantic break-ups in dating relationships: A longitudinal study. Personality and Individual Differences, 95, 185-189.

Koenig, H. G. (2020). Maintaining health and well-being by putting faith into action during the COVID-19 pandemic. Journal of Religion and Health, 59(5), 2205–2214.

Korstanje, M. E. (2017). Anger and Forgiveness: Resentment, Generosity, Justice: Martha C. Nussbaum (Oxford: Oxford University Press, 2016).‏

‏Lemma, A. (2019). Introduction to the practice of psychoanalytic psychotherapy. John Wiley & Sons.‏

Lucchetti, G., Góes, L. G., Amaral, S. G., Ganadjian, G. T., Andrade, I., Almeida, P. O. D. A., ... & Manso, M. E. G. (2021). Spirituality, religiosity and the mental health consequences of social isolation during Covid-19 pandemic. International Journal of Social Psychiatry, 67(6), 672-679.‏

Mhaka-Mutepfa, M., Maundeni, T (2019). The Role of Faith (Spirituality/Religion) in Resilience in Sub-Saharan African Children. The International Journal of Community and Social Development 1(3) 211–233.

Park, E., McCoy, T. P., Erausquin, J. T., & Bartlett, R. (2018). Trajectories of risk behaviors across adolescence and young adulthood: The role of race and ethnicity. Addictive Behaviors, 76, 1–7. 

Schultz, D. P., & Schultz, S. E. (2016). Theories of personality. Cengage Learning.‏

Vieten, C., & Lukoff, D. (2022). Spiritual and religious competencies in psychology. American Psychologist, 77(1), 26.‏

 Waters, L. (2020). Using positive psychology interventions to strengthen family happiness: A family systems approach. The Journal of Positive Psychology, 1–8.

Wisyaningrum, Sh., Epifani, I., & Ediati, A.(2020).  Surviving Marital Relationship During the COVID-19 Pandemic: A Systematic Review on Marital Conflict,103-108.

Worthington Jr, E. L. (Ed.). (2007). Handbook of forgiveness. Routledge.‏

Worthington Jr, E. L., & Cowden, R. G. (2017). The psychology of forgiveness and its importance in South Africa. South African Journal of Psychology, 47(3), 292-304.‏

Worthington Jr, E. L., Brown, E. M., & McConnell, J. M. (2018). Forgiveness in committed couples: Its synergy with humility, justice, and reconciliation. Religions, 10(1), 13.

Worthington, E. L., Griffin, B. J., & Provencher, C. (2017). Forgiveness. In Subjective well-being and life satisfaction (pp. 148-167). Routledge.‏

Zhang, H., Hook, J. N., Van Tongeren, D. R., Davis, D. E., McElroy-Heltzel, S. E., Davis, E. B., & Aten, J. D. (2021). The role of spiritual fortitude in meaning and mental health symptoms following a natural disaster. Psychology of Religion and Spirituality.

|||

.[1] نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری تخصصی روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی قم، قم، ایران

                                                                                                                            Ahmadi_na91@yahoo.com

[2]. دکتری تخصصی مشاوره، دانشیار، گروه مشاوره، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

[3]. دکتری تخصصی روانشناسی، استاد، گروه روانشناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

[4]. Wisyaningrum

[5]. Lemma

[6]. Schultz, D. P., & Schultz, S. E.

[7]. Glasser, W.

[8]. Chan, E

[9]. Agarwal, Sh

[10]. Waters, L.

[11]. Park., McCoy, Erausquin, & Bartlett

[12]. Heinemann

[13]. Worthington, E. L., Griffin, B. J., & Provencher, C

[14]. Korstanje

[15]. Cowden, R. G.

[16]. Braun & Clarke