Document Type : Original Article
Authors
1 Associate Professor, Faculty of Educational Sciences and Psychology, and Head of the Working Group on Chastity, Ferdowsi University of Mashhad
2 Master of Educational Management, Ferdowsi University of Mashhad
Abstract
Keywords
Main Subjects
شوقها و مصدعهای رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی
محمود سعیدی رضوانی[1] | فاطمه غلامی[2]
چکیده
با توجه به ضرورت شناسایی عوامل مؤثر بر رعایت و یا عدم رعایت حجاب و تلاش برای تقویت پیشران‌ها و مرتفع نمودن چالشهای این مسئله، مطالعۀ حاضر، به واکاوی نگاه دختران مقطع ابتدایی، در خصوص دلایل انتخاب یا عدم انتخاب امر حجاب پرداخته است. مشارکت‌کنندگان که 150 دانشآموز 8 الی 12 ساله از شش استان کشور بودند، به روش پدیدارشناختی توصیفی و نمونهگیری هدفمند از نوع «با حداکثر تنوع»، مورد مصاحبههای نیمهسازمانیافته هدایتشده قرار گرفتند. عبارت‌های بیانشده از سوی آنان، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله و 10 مضمون قرار گرفت. با بررسی دیدگاههای مشارکت‌کنندگان، یافتهها در دو محور اصلی «مشوقهای رعایت حجاب» و «مصدعهای رعایت حجاب» جایگذاری شد. پنج مضمون استنباطشده در محور اول، شامل «قوت اعتقادی»، «قوت الگویی اخلاقی»، «قوت روانی هیجانی»، «آگاهیِ اجتماعی» و «استواری و بالندگی» بود و پنج مضمون «ضعف فردی انگیزشی»، «میل به خودنمایی»، «ضعف اعتقادی»، «ضعف دانشی بینشی» و «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نیز، مصدعهایی بودند که در محور دوم طبقهبندی شدند.
کلیدواژه‌‌ها: حجاب، مشوقهای حجاب، مصدعهای حجاب، دختران مقطع ابتدایی.
[1]. نویسنده مسئول: دانشیار، گروه مطالعات برنامه درسی و آموزش، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران. Saeedy@um.ac.ir
مقدمه
ارزش‌ها، زیربنا و الگوی رفتار و اعمال افراد به شمار می‌آیند و نقش اساسی در کنشهای انسانی دارند (مدیری و مهدوی، 1396: 159). ارزش‌ها در جامعههای عادی، معمولاً از عادت و هنجار، سرچشمه میگیرند؛ اما منشأ آنها در جامعههای دینمدار، دین است (رسولی و همکاران، 1400: 126). ارزشهای اخلاقی را میتوان از ارزشهای دینی استخراج نمود؛ ارزشهای اخلاقیِ مبتنی بر دین است که، تمدنها را حرکت بخشیده و بر مبنای قوانینی استوار ساخته و تضمینی برای اجرای قوانین و احکام ایجاد نموده است (کاردوستفینی، 1393: 123). بهطورکلی، از طریق عواملی نظیر خانواده، گروه همسالان، مدارس و رسانههای همگانی، میتوان ارزشهای اخلاقی را به افراد عرضه و یا به درونی نمودن آنها کمک نمود. یادگیری و درونیسازی ارزش‌ها از دوران کودکی آغاز می‌شود. از روایات نیز، به‌دست میآید که انسان با فطرت توحیدی متولد می‌شود. از زمان تولد، تعامل آن با عوامل محیطی شروع می‌شود و عوامل محیطی میتواند زمینة شکوفایی یا ضعف و انحراف آن را موجب شود (نوذری، 1395: 16). چراکه، نهال وجود کودک، در فضایی رشد میکند که مباشران دائمی او، با اعمال خود ترسیم میکنند (ابول‌اولا، 1394: 43).
طبق نظریه کوئن[1]، خانواده پس از تولد فرزند، برای مدتی قابل‌توجه، تنها گروهی است که کودک با آن تماس مستمر دارد و در شکلگیری گرایشها، ارزش‌ها و باورهای کودک، نقش اصلی را بر عهده دارد (زنجانی و احسانی، 1391: 81). از منظر روان‌شناختی، نتیجه تعامل محیط با کودک، در نظام روانی کودک ثبت و ضبط می‌شود. در سنین بالاتر نیز، در قالب نگرشها، افکار و گزینشهای او ظاهر می‌شود (نوذری، 1395: 20). بهعلاوه، گروه همسالان هم، نقش قابلتوجهی در درونیسازی ارزش‌ها دارد. افرادی که درون یک مجموعه سنی خاص قرار میگیرند، بهدلیل ارتباطات نزدیک و دوستانه، بر رفتارهای یکدیگر تأثیر میگذارند. افزون بر این، بخش دیگری از ارزش‌ها و هنجارها نیز، از طریق مدارس، اجتماع و انواع رسانه‌ها به افراد انتقال مییابد.
در منابع دینی، توصیههای اکیدی به افراد، برای مراقبت از ارزشهای خود شده است (رسولی و همکاران، 1400). عفاف و نماد آن حجاب نیز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های دینداری و ارزشهای اخلاقی، نیازمند حفظ، نگهداری و انتقال به آیندگان است. حجاب پوششی سنتی است که توسط زنان مسلمان در سراسر جهان، به‌عنوان نمادی از عفت، تقوا و هویت فرهنگی استفاده می‌شود (جردن و همکاران[2]، 2020: 2) و به‌صورت یک قانون اجتماعی و اخلاقی، به یک ارزش اجتماعی و واقعیت فرهنگی تبدیل شده است. بااینحال، اخیراً مشاهده می‌شود که حجاب، فضایی برای ترویج مُدها و سلایق مختلف شده است (میزل[3]، 2019). از این رو، عدم گرایش به حجاب مناسب و منطبق با هنجارهای اسلامی، از مهم‌ترین مسائل امروز جوامع اسلامی است (موحد و همکاران، 1397: 90). مشاهدۀ انحراف از الگوهای مناسب پوشش، در بین جوانان و میانسالان و نوع پوشش مادر و دختران، بیانگر مشکل اجتماعی ظهور یافته است که عوامل فرهنگی و اعتقادی، بیولوژیکی و روانی، اجتماعی و سیاسی در آن مؤثرند (کریمی و طالبی، 1400: 142). بیحجابی پدیدهای اجتماعی است که برای رسیدن به عوامل آن، باید با نگاهی اجتماعی، مسئلهها و زمینههای آن را دید (آتشزادهشوریده و همکاران، 1395: 17). این معضل، از آن جهت که خطابش با زنان است، به نیمی از جمعیت جامعه مربوط است و از آن جهت که در تنظیم روابط زن و مرد نقش دارد، به همه افراد جامعه مربوط می‌شود (زارعی، 1398: 102).
اشاعه و تعمیق حجاب و عفاف، نیازمند آموزشهای بنیادین و مداوم در خانواده، مدرسه، دانشگاه و اجتماع است؛ اما بدیهی است که در کنار شرایط مساعد اجتماعی، ارزش تلقّی کردن و الگوپذیری این فرهنگ، نیازمند درونی و نهادینهشدن آن در وجود افراد است (خوشفر و همکاران، 1394: 48). به بیان لی[4] (2010)، انتخاب برای داشتن یا نداشتن حجاب از سوی زنان، نیازمند این درک است که آنها نقش پراهمیت خود را برای رویارویی با چالشها و تغییرات پرفشار عصر حاضر در بستر خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی بشناسند (به نقل از خدادایسنگده و احمدی، 1394: 17). امروزه زنان با مقولۀ حجاب، بیشتر به‌عنوان نوعی از سبک زندگی موردِ علاقه خود برخورد میکنند. سبک زندگی مجموعهای از طرز تلقّیها، ارزش‌ها، شیوههای رفتار، حالتها و سلیقهها در هر چیزی است که میتوان آن را متأثر از منابع مختلفی دانست که ازجمله مهم‌ترین آن رسانههای جهانی است (رستگارخالد و همکاران، 1391: 32-33). خانواده، فرهنگ خانواده، روابط خانوادگی و همچنین زندگی اسلامی مدرن، با استفاده از وسایل ارتباطجمعی، اعتقاد به حجاب را تحت تأثیر قرار داده است (طالبی و کریمی، 1399: 125) و باور و التزام به رعایت حجاب در بین دختران در فضای مجازی نیز کاهش یافته است. حتی میتوان گفت دخترانی که در سطح جامعه، پایبند به رعایت حجاب اسلامی هستند، در فضای مجازی آنچنان که باید، به رعایت حجاب پایبند نیستند (ابدالیتکلو و حفیدی، 1396: 138).
برخی از افراد جامعه، بهدلیل هم‌جواری و سنگینتر شدن ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی سایر جوامع، نسبت به برخی از ارزشهای فرهنگی خود، همچون حجاب، به دیدۀ تردید مینگرند و از سوی دیگر، نسبت به بدن و مدیریت آن و تلقّی رسانه‌ای از آن حساستر شده و به این باور رسیدهاند که بدن ابزاری برای ابراز هویت آنها در میان دیگران است و بیشتر به کنار گذاشتن حجاب گرایش نشان میدهند (خواجهنوری و همکاران، 1391: 151). به بیان سیگلمن و رایدر[5] (2018)، نقش جنسی، مجموعه انتظاراتی است که جامعه از دختر یا پسر، یا زن یا مرد دارد. این انتظار را، دو عامل طبیعت زیستشناختی و ارزش و هنجارهای اجتماعی تعیین میکند (به نقل از معتمدی، 1397: 111). نهضت فمینیستی نیز بر کاهش حجاب دختران دامن میزند. این نهضت معتقد است در وضعیت کنونی، نابرابری زیادی وجود دارد و معمولاً زنان در وضعیت بدتری نسبت به مردان به سر میبرند (خدادایسنگده و احمدی، 1394: 18).
عفاف و نماد آن حجاب، سلامت و آرامش روانی افراد جامعه را در پی دارد (بدیعی و همکاران، 1397). موضوع عفاف و حجاب، ازجمله موضوعات پردامنهای است که بهدلیل تأثیرات همهجانبه بر فرهنگ جوامع، مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفته و در خصوص دلایل کاهش رعایت حجاب، پژوهشهای متعددی انجام شده است؛ اما بررسی پیشینه نشان می‌دهد، عمدۀ پژوهشها در خصوص این موضوع، مربوط به گروه سنی جوان و بالاتر میباشد و در پژوهشهای داخلی، جامعه و گروه سنی کودک و نوجوان، مورد توجه قرار نگرفته است.
سعیدی‌رضوانی و غلامی (1400) در پژوهش خود با هدف کشف نگرش و نوع پوشش دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، یافتههای خود را در سه محور لغزش (لغزش دانشی بینشی، روانی هیجانی و فرهنگی تربیتی)، نرمش (نرمش فرهنگی اجتماعی و باور به حجاب حداقلی) و ارزش (ارزش دانشی بینشی، دینی قانونی، فرهنگی اجتماعی و عوامل ارزشمندی حجاب) نسبت به حجاب دستهبندی نمودند. یافتههای پژوهش طالبی و کریمی (1399)، که با واکاوی در تجربه زیسته 20 دانشآموز دختر دوره متوسطه، در مدارسی که چادر در آنها اجباری است، صورت پذیرفت، نشان داد که حجاب فقط در پوشش چادر خلاصه نمیشود و عفاف و حجاب باید در همه رفتار، مورد توجه قرار گیرد. نتایج پژوهش کریمی و طالبی (1400)، با دانش‌آموزان دختر متوسطه، نشان داد که در تجربه زیسته دانش‌آموزان، عفاف و حجاب در نگاه، گفتار، رفتار و پوشش مطرح است. بهرامزاده و لطفی (1390) در پژوهش خود با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر بیحجابی، نشان دادند متغیر «کاهش حساسیت مردم درباره وضعیت پوشش فرزندان»، بیشترین تأثیر را بر بدحجابی دارد. نتایج پژوهش خواجهنوری و همکاران (1391) نیز حاکی از آن است، فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، گرایش به مد، مدیریت و تصوّر از بدن، فعالیتهای ورزشی-موسیقیایی مدرن، سبک مشارکتی جدید و سبکهای فراغتی جدید، رابطه منفی با گرایش به حجاب داشتهاند. طبق نتایج پژوهش آتشزادهشوریده و همکاران (1395)، تقید به معنویات، عاملی تسهیلکننده و تردید در باورها، عاملی بازدارنده برای رعایت حجاب کامل، توسط دانشجویان شناخته شد. پژوهش خوشفر و همکاران (1394) نیز نشان داد، متغیر فرهنگی، قویترین و مهم‌ترین متغیر پیشبینیکننده گرایش به حجاب بوده و بعد از آن متغیرهای خانوادگی، سن، اقتصادی، اجتماعی، فردی و مصرف رسانه‌ای بیشترین تأثیر مستقیم را در گرایش به حجاب داشتهاند. صدیقاورعی و همکاران (1397) نیز، بعد از مصاحبه با ۲۹ خانم کمحجاب مشهدی نشان دادند، زنان کمحجاب در یک فرایند تشدیدشونده، بهدلیل تأثیرات اجتماعی و کم اهمیت شدن حجاب در ذهن خود، حجابشان را به شکل ناقص رعایت میکردند.
درباره حجاب دختران لازم است با مقدماتی وارد دوره ابتدایی شویم تا دختران از آغاز دوره ابتدایی با سهولت و انگیزه بالا حجاب خود را رعایت کنند (معتمدی، 1397: 115). از این رو، هدف پژوهش حاضر آن است تا دلایل رعایت و یا عدم رعایت حجاب را، از نگاه دخترانی که در آستانه ورود و یا در سالهای اولیه سن تکلیف شرعی هستند، مورد بررسی قرار دهد. از آنجایی که رعایت و عدم رعایت حجاب، ناشی از نگرش بانوان به حجاب است، شناخت نگرش کودکان و نوجوانان[6] به پوشش اسلامی و عوامل مرتبط در شکلگیری آن بسیار اساسی است که باید بهدرستی واکاوی شود. از این رو، مقاله حاضر در گامی متفاوت نسبت به پژوهشهای پیشین، دیدگاه دختران مقطع ابتدایی را مورد بررسی قرار داده است تا به شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر گرایش یا عدم گرایش به حجاب در دختران کمک کند. زیرا شناسایی مسائل و چالشهای موجود در رعایت حجاب، از نگاه این گروه سنی از دختران، منجر به ارائۀ راهبردهای مؤثرتری در جهت گسترش فرهنگ عفاف و حجاب خواهد شد. چراکه ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی و اجتماعی در این سنین، در افراد شکل میگیرد و درونی می‌شود و اگر کودکان و نوجوانان نتوانند این هنجارها را بپذیرند و در خود نهادینه کنند، شاید تا سالها نتوانند مبنای محکمی را برای رعایت حجاب در خود ایجاد نمایند. بنابراین، سؤال پژوهشی عبارت است از: «دلایل دختران دبستانی برای انتخاب حجاب یا عدم انتخاب آن چیست؟»
روش پژوهش
با توجه به ماهیت حجاب، که پدیدهای ذهنی و انتزاعی است و هر فرد بنا به ادراک خود آن را به شکلی منحصربهفرد درک مینماید و بر اساس ادراکها، باورها و برداشتهای خود، آن را بهطور کامل یا ناقص رعایت میکند، نیاز است تا عوامل تأثیرگذار بر این پدیده به روش کیفی بررسی شود. ازاینرو در پژوهش حاضر، روش پدیدارشناختی از نوع توصیفی مدنظر قرار گرفت. پدیدارشناسی میخواهد با کاوش در پدیده، ماهیت آن پدیده را توسط دیدگاه کسانی که آن را تجربه کردهاند، توصیف کند (نووبوئر و همکاران[7]، 2019). سیمپسون و آش[8] (2020) بر این باورند، به تعلیق درآوردن نگرش طبیعی، این امکان را به پدیدارشناس می‌دهد تا ویژگیهای اساسی پدیدههای تحت تحقیق را متمایز کند و نسبت به آنها آگاه شود. از سوی دیگر، با توجه به ضرورت استفاده از دیدگاههای گروههای متنوع دانش‌آموزان دختر، در خصوص حجاب و چگونگی پوشش، از روش نمونهگیریِ کیفی هدفمند «با حداکثر تنوع[9]» استفاده شد. در این نمونهگیری، انتخاب شرکتکنندگان بر اساس طیف گستردهای از تنوع در زمینه مورد مطالعه میباشد (موزر و کرستجنس[10]، 2018). نمونهگیری با حداکثر تنوع تلاش میکند با فراهمآوری موردهای متنوعی که در عین تنوع به یک پدیده یا واقعه مربوطند، تا حد امکان، بینش وافرتری را راجع به پدیده یا واقعه مدنظر فراهم آورد. از این رو، در پژوهش حاضر، که در سال 1400 صورت پذیرفت، برای رسیدن به نمونۀ با حداکثر تنوع، تلاش شد تا دانش‌آموزان مشارکتکننده، از لحاظ روحیات مذهبی و اخلاقی و نوع پوشش، با یکدیگر متفاوت و درواقع متنوع باشند. مصاحبه‌گران (15 خانم)، پس از دریافت سؤالات مصاحبه و آموزش شیوۀ مصاحبهگیری، با دانش‌آموزان دختر 8 الی 12 سال در شش استان، به شرح زیر، به روش نیمهسازمانیافته هدایتشده مصاحبه نمودند.[11] محوریترین پرسش مصاحبه‌گران، در جهت کشف دلایل رعایت و یا عدم رعایت حجاب بود.[12]
جدول 1. اطلاعات جمعیتشناختی مصاحبه‌شوندگان
|
سن |
فراوانی |
تحصیلات |
فراوانی |
استان |
فراوانی |
تعداد |
|
8 سال |
8 |
کلاس دوم |
8 |
خراسان رضوی (مشهد، فریمان، درگز)، |
91 |
150 |
|
9 سال |
22 |
کلاس سوم |
22 |
خوزستان (مسجدسلیمان، اهواز، لالی، سربندر) |
23 |
|
|
10 سال |
49 |
کلاس چهارم |
49 |
تهران |
21 |
|
|
11 سال |
28 |
کلاس پنجم |
28 |
اصفهان (اصفهان، بوئین و میاندشت) |
6 |
|
|
12 سال |
43 |
کلاس ششم |
43 |
آذربایجان شرقی (بناب) |
5 |
|
|
|
فارس (شیراز) |
4 |
||||
هم‌زمان با مصاحبهها، نسبت به پیادهسازی و تحلیل یافتهها اقدام شد و با اطمینان از اشباع نظری و تکرار و تثبیت دادههای قبلی، فرآیند مصاحبه، بعد از مصاحبۀ 150ام متوقف شد. تجزیهوتحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبهها، بر اساس روش کدگذاری استراوس و کوربین[13] (1990)، طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی، به‌صورت دستی انجام گرفت. بدینترتیب که در مرحلۀ اول و پس از مکتوب نمودن متن مصاحبهها، درمجموع 1025 مفهوم شناسایی و نام‌گذاری شد. در ادامه و در مرحلۀ دوم کدگذاری، جهت دستیابی به یک محور مشترک، تلاش شد تا مفاهیم ایجادشده در مرحلۀ قبل، در قالب 54 مقوله طبقهبندی گردند و درنهایت مقوله‌های بهدستآمده ذیل 10 مضمون و 2 محور «مشوقهای رعایت حجاب» و «مصدعهای رعایت حجاب» جای داده شدند. پژوهشگران جهت اعتبار یافتهها، به خودبازبینی مکرر یافتهها پرداختند. خودبازبینی محققان در طی فرآیند جمعآوری و تحلیل داده، یکی از روشهای افزایش قابلیت اعتبار در پژوهشهای کیفی است (عباس‌زاده، 1391).
یافتههای پژوهش
بعد از تحلیل دادههای حاصل از مصاحبهها، مشوقها و مصدعهای رعایت حجاب به شرح جدول شماره 1 و 2، در قالب 1025 مفهوم، 54 مقوله، 10 مضمون و دو محور جای گرفت. گفتنی است، در ابتدای هر مصاحبه، پس از مشخص شدن نظر مشارکت‌کنندگان در خصوص حجاب، سؤالات دیگر بر این اساس مطرح میشد. برخی از سؤالات اصلی، که از همۀ مشارکت‌کنندگان پرسیده شده و درنهایت منجر به شکلگیری محور مشوقهای رعایت حجاب گردیده، عبارت است از: «چرا حجاب را رعایت میکنید؟ دلیل علاقۀ شما به حجاب چیست؟ چه عواملی در رعایت حجاب به شما کمک میکند؟ چرا دخترها باید حجاب داشته باشند؟ و...».
جدول 2. تحلیل یافتهها: مشوقهای رعایت حجاب
|
مضمون 1: قوت اعتقادی |
||
|
مقولهها |
کد مشارکتکننده: نمونه گزاره |
|
|
الهی دانستن امر حجاب و لزوم اجرای آن |
4: وقتی خدا به ما دستور داده که حجاب کنیم، باید حجاب کنیم. فکر کنین مثلاً یه پادشاه بهتون دستور بده که کاری انجام بشه و خدا از پادشاه بالامقامتره و این درسته دیگه... طبیعیه... و ما باید به حرف پادشاه خودمون، یعنی خدا عمل کنیم. 149: هر چی خدا گفته، یعنی همون کار، باید همیشه انجام بشه. مثلاً گفته نماز بخونیم، باید حتماً نماز بخونیم... گفته حجاب رو رعایت کنیم، باید رعایت کنیم. حرف خدا خیلی مهمه... از همه فرشتهها... از همه مادرها... از همه پدرها... از همهشون مهمتره. 112: خدا گفته و باید رعایت کنیم. 46: خدا خیلی سفارش کرده درباره حجاب. 119: حجاب قانونیه که خداوند قرار داده و ما باید عملش کنیم. |
|
|
توجه به سن تکلیف در وجوب حجاب |
3: دخترا باید حجاب داشته باشند، برای اینکه به سن تکلیف رسیدن. 5: ما دخترا از وقتی به سن تکلیف میرسیم باید حجاب داشته باشیم. دیگه نمیشه مثل بچگیها با موهای باز بریم پیش نامحرم‌ها. 17: دخترا توی سن 9 سالگی به سن تکلیف میرسن و باید حجاب خودشون‌رو رعایت کنن و این یکی از تکلیفهای ماست. 41: برای اینکه به سن تکلیف رسیدم، باید حجاب داشته باشم. 20: وقتی دخترا به سن تکلیف میرسن، باید حجاب داشته باشن دیگه. |
|
|
تمایل به کسب خشنودی خداوند و نیفتادن از چشم او |
81: وقتیکه حجاب میگیرم، خدا از این کاری که من انجام میدم، خوشحاله. 129: باید حجاب داشته باشیم تا پیش خدای مهربون همیشه سربلند باشیم. 145: ما با حجاب، می‌تونیم به چشم خدا بیاییم. 25: رعایت حجاب خیلی کار خوبی هست و خداوند آدمهای باحجابرو خیلی دوست داره. 42: وقتی که بدحجاب باشیم خدا دوستمون نداره و مارو نمیبخشه هیچ‌وقت؛ اما وقتی حجاب داریم گناهانیرو که کردیم زودتر میبخشه. 144: اگر حجاب نداشته باشیم، خدا دوست نداره. |
|
|
لزوم پایبندی به دستورات اسلام و قرآن |
90: یه دختر مسلمان باید حجاب رو رعایت کنه. 125: آدم مسلمون باید هم ظاهرش درست باشه، هم باطن. 21: خدا تو قرآن گفته که باید حجاب داشته باشیم. 88: حجاب یه چیزیه که در اسلام بهش تأکید شده. |
|
|
گناه داشتن ترک حجاب |
92: آدمیکه حجابشرو رعایت نکنه گناه کرده. آدمیکه گناه کنه، یه سیاهی میفته توی قلبش. 60: اگر حجاب رو رعایت نکنم و موهام کمی بیرون باشه، گناه داره. 120: نامحرم‌ها محرم نیستند؛ یعنی اگر بدنترو ببینن گناهه... حرامه. 86: وقتی حجاب داشته باشیم، نامحرم موهای مارو نمیبینه و ما گناه نمیکنیم. |
|
|
شوق رسیدن به بهشت |
74: اگر حجاب داشته باشیم، توی جهان آخرت میریم بهشت. 40: حجاب دارم به‌خاطر اینکه عاقبت به خیرمون بشه بهشت. |
|
|
ترس از نیفتادن در جهنم |
136: اگه دخترا حجابرو رعایت نکنند و نامحرم اونارو ببینه، خدا اونارو گناهکار میکنه و روز قیامت میدونن که چه اتفاقی براشون میفته. 57: وقتی حجاب نداشته باشی و بد باشی، میری توی جهنم. |
|
|
حکمت داشتن حکم حجاب |
47: چون خدا زنهارو خیلی دوست داشته بهشون گفته که حجاب داشته باشند و اینطوری نیست که خدا خواسته به زن‌ها سختگیری کرده باشه. 106: چون خدا برای ما آدم‌ها ارزش قائله. 99: هر چیزی که خدا به ما امر کرده، لازمه و دلیلی داره. چون خدا بهترین چیز رو برای ما میخواد و مارو دوست داره. |
|
|
رضایت پیامبران و ائمه اطهار |
105: اماما هم به ما توصیه کردند که باید حجاب داشته باشیم. 118: باید دستوراتی که پیامبران برای ما آوردند رو رعایت کنیم و سعی کنیم مثل اونها زندگی کنیم. 16: دخترا باید از نامحرم‌ها خودشون‌رو بپوشونن تا امام زمان هم راضی باشه. |
|
|
الگوگیری و علاقه به حضرت فاطمه زهرا |
24: خیلی حجابرو دوست دارم، چون حضرت فاطمهزهرا چادر رو درست کردند و منم خیلی به ایشون علاقه دارم. 117: باید مثل حضرت زهرا که روسری میپوشیدن حجاب کنیم و راه ایشونرو ادامه بدیم. 38: به‌خاطر اینکه ارثیه حضرت زهرارو نگه دارم. |
|
|
حفظ حرمت خون شهدا |
10: وقتی ما راه شهیدانمونرو ادامه بدیم، حجابمونرو رعایت میکنیم. 118: یه شهید به خواهرش گفته بود: چادر تو از خون شهیدان رنگینتره. |
|
|
رابطه مستقیم حجاب با ایمان |
48: دخترهایی که حجاب ندارند، دزدها با خودشون فکر می‌کنن که اگر بدزدیمشون خیلی پول گیرمون میاد؛ ولی وقتی به ما نگاه می‌کنن، با خودشون فکر می‌کنن ما مسلمانیم و خدا راضی نیست و مراقبمونه. 106: وقتی حجاب نداشته باشیم، ایمانمون قوی نیست و وقتی ایمانمون قوی نباشه، زندگی خوبی هم نمیتونیم داشته باشیم. 96: با حجاب فکر میکنم به خدا نزدیکتر شدم. |
|
|
لزوم رعایت حجاب نزد نامحرم |
106: حجاب نداشتن جلوی نامحرم، باعث جلب‌توجه میشه. باعث میشه که نامحرم نگاهش به ما بیفته و دنبال این باشه که این خانم اینجاشرو لاک زده و... 34: باید جلوی نامحرما مثل پسرخاله و پسرعمو حجابرو رعایت کنیم. موهامونرو نشون ندیم و پوشیده باشیم. 52: دخترا باید حجاب داشته باشند، برای اینکه پسرها نباید ببینندشون. 56: دخترا چون خانمن نباید موهاشونرو نامحرم ببینه. بعضی از دخترا چادر می‌پوشن؛ ولی بازم حجابشونرو رعایت نمی‌کنن و موهاشونرو میدن بیرون! 70: دخترها جاهای خصوصی توی بدنشون دارند که نباید پسرا ببینندشون. 78: دخترا باید پیش نامحرما، موهاشون و جاهای شخصی دیگهشونرو بپوشونن. |
|
|
مضمون 2: قوت الگویی اخلاقی |
||
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
|
کسب خشنودی و رضایت والدین |
9: دوست دارم مامان بابام دوستم داشته باشن. 61: نظر پدر و مادرم درمورد حجاب اینه که همه باید حجاب داشته باشند. |
|
|
الگوگیری از خانواده و اطرافیان |
147: بابای من اگر پیش نامحرم‌ها باشه به اونها نگاه نمیکنه و به جای دیگهای نگاه میکنه. مامانمم اگر یه‌وقت روسری سرش نباشه و خدای ناکرده از پنجره یه مردی ببینه، سریع میره و روسری یا چادر سرش میکنه. 93: چون مادرم و پدرم و خواهرام حجابشون رعایته، منم حجابمرو رعایت میکنم. 36: چون هم مامانم حجاب داره و هم خودم، حجابرو دوست دارم. |
|
|
عمل به تذکر لسانی دیگران |
103: یهبار وقتی خانه مادربزرگم میرفتیم داییم بهم گفت: روسریت کو؟ و وقتی دخترداییمرو دید بهش گفت: آفرین. بعد دخترداییم گفت: ببین چقدر حجاب خوبه و منم تصمیم گرفتم که حالا یهبار روسری سرم کنم و از اونموقع حجاب دارم. 140: اول روسری و دامن نمی‌پوشیدم، بعدش که مامانم و خواهرم بهم تذکر دادن، قبول کردم. 138: استادمون گفته نامحرم که میاد خونهمون، نباید بهش دست بدیم و بی‌حجاب بیاییم پیشش. |
|
|
ارتقای معنویت |
106: حجاب آدم‌رو از بدیها پاک میکنه. 137: با حجاب قلبمون درخشانتر میشه. 58: اگر حجابرو رعایت کنی دلت پاکتر میشه. |
|
|
مضمون 3: قوت روانی هیجانی |
||
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
|
برخورداری از احساس خوب با رعایت حجاب |
94: رعایت کردن حجاب حس خیلی جالبیه. اگر یهوقتی جایی نامحرم بود و من یه تکه از موهام بیرون بود، به‌خاطر اینکه حواسم نبوده و یا نمیدونستم که نامحرم اونجاست و من بدون حجاب رفتم از اتاق بیرون، خیلی سختم بود و حس سنگینی داشتم و انگار چیزی ازم جدا شده و ندارمش. 35: وقتی که حجاب کامل ندارم احساس میکنم که یک قسمت از زندگیم نیست... یک حس کاملی دارم باهاش. 81: وقتی که حجاب میگیرم، یه حس خوبی بهم دست میده. 113: حجاب باعث میشه دخترا از خودشون خوششون بیاد و هم مردم خوششون بیاد. |
|
|
زیباتر شدن با رعایت حجاب |
82: حجاب زیبایی یه فردرو نشون میده و هرکس که حجابرو رعایت کنه خیلی قشنگ میشه. 37: اگر ما حجاب کنیم خوشگلتر میشم. 80: حجاب منرو قشنگتر میکنه. 47: وقتی باحجاب میرم توی خیابون، نه اینکه شالم خیلی قشنگ کنه؛ ولی به قشنگیم اضافه میکنه. |
|
|
افزایش احترام در اجتماع |
63: با رعایت حجاب باارزش بودن خودمونرو نشون میدیم. 15: حجاب شخصیت آدم‌رو میبره بالا و تن و موها، مرتب نشون داده میشه. 23: ما وقتی خودمون بی‌حجاب هستیم، بدیش اینه که حدمون میاد پایین. 126: اگه حجابرو رعایت نکنیم مثل یک سنگ کوچیکی هستیم که به هرجا پرتاپ میشه؛ ولی اگه حجابمونرو رعایت کنیم مثل یک سنگ بزرگی هستیم که اگه یه عالمه آدمم جمع بشه نمیتونن اونرو جابهجا کنن. 128: خدا گفته که حجاب و چادر ابهت و وقار میده به خانما. باعث احترام بقیه آدما به ما میشه. |
|
|
علاقه و ارجحیت حجاب به بدحجابی |
72: حجاب داشتن بهترین کاریه که ما در دنیا میکنیم. 91: حجابرو دوست دارم رعایت کنم... چون حجاب چیز خوبیه. 42: خیلی حجابرو دوست دارم. چون حجاب خیلی مفیده. 61: دخترا باید حجاب داشته باشند تا نامحرم نبیندشون. چون زشته... خیلی زشته. 1: اگر آدم حجاب نداشته باشه، کار خوبی نمیکنه. 73: ما دختریم و اگر بخواییم بدون حجاب بیاییم بیرون، خوب نیست. 79: اگر حجاب نباشه و یه‌وقت نامحرمی بخواد موها و دست دخترارو ببینه، خیلی بد میشه. 29: حجاب داشتن از حجاب نداشتن بهتره. 97: اگر آدما حجاب داشته باشن بهتره. |
|
|
تقویت انگیزه اجتماعی |
32: حجاب چیز خوبی بود که منم می‌تونستم اونکارو انجام بدم و اینکارو انجام دادم و تشویق هم شدم و تصمیم گرفتم از اون به بعد بیشتر حجابمرو رعایت کنم. 36: فیلم‌هایی که درمورد حجاب دیدم مؤثره. |
|
|
مضمون 4: آگاهیِ اجتماعی |
||
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
|
قانون حجاب در کشور |
120: حجاب قانون اصلی کشورمونه؛ یعنی اگر یکی بدون پوشش بیاد بیرون، دستگیرش می‌کنن. یعنی کسیکه حجاب نداره، قانونرو انجام نداده. |
|
|
درک تفاوتهای جنسیتی دختر و پسر |
149: پسرا موهاشون مهم نیست که روسری سر کنن و اصلاً بهشون نمیاد؛ ولی دخترا مهمند. 63: دخترا چون ظریف و زیبا هستند، باید خودشون‌رو از چشم نامحرم بپوشونن. 40: به‌خاطر اینکه دختر خوشگلتره، باید حجاب داشته باشه. 26: حجاب برای زنانه و اگر قرار بود که بین زنان و مردان تفاوتی نداشته باشه، که نبود. ما باید با حجابمون، تفاوت و ظرافت زنانهرو به مردها نشون بدیم. |
|
|
امنیتآور بودن و پیشگیری از آسیب و خطر |
98: حجاب یه احساس امنیت به آدم میده. 19: با حجاب امنیت ما بیشتره. وقتی میریم بیرون و حجابمونرو رعایت میکنیم، خودمون میفهمیم که امنیتمون بیشتره. 134: دخترا به‌خاطر امنیت خودشون و برخورد خوب مردم، باید حجاب داشته باشن. وقتی خانمها حجاب نداشته باش بدرفتاری بعضی از انسانها زیاد میشه. |
|
|
خاصیت حفاظتکنندگی حجاب از آسیب |
2: با حجاب، انگار یه مرواریدی هستی که توی صدفی و حجاب تو رو پوشونده. 108: حجاب خیلی چیز خوبیه. مثلاً کسی یهدونه نگاش میکنه و میگه که این چادر پوشیده و دیگه کاریش نداره. 93: مهدیه 10ساله: دخترا مثل آبنباتی هستند که داخل پوست هستند. پوست هم مثل چادره. 22: حجاب برای اینه که چشم آدمهای بد و خطرناک بهم نیفته. |
|
|
آگاهی از خطرات و تبعات احتمالی ناشی از بدحجابی |
107: حجاب باعث میشه از دید بد دور بمونیم. دید بد موجب حرفهای بد میشه و تیکههایی که ممکنه ناراحتی به وجود بیاره. 68: چون بعضی از آدم‌ها بهشون حسودیشون میشه و بهشون آسیب میرسونن. 103: وقتی بخواهی از جایی رد بشی، اگر روسری و اینها سرمون نباشه بدتر نگاه می‌کنن و حتی متلک هم میاندازن. 14: اگر حجاب نداشته باشیم آسیب روحی و جسمی و روانی می‌بینیم. 47: یه کتاب خوندم که مردها وقتی یه زن بیحجابرو می‌بینن، چون تحریک میشن کیسه صفراشون صفرا تولید میکنه و... مایع صفرا... خیلی ضرر داره. 71: وقتی که حجاب داری، دیگه پسرها همش نگات نمی‌کنن. |
|
|
مضمون 5: استواری و بالندگی |
||
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
|
مصمم بودن در رعایت حجاب |
130: من همیشه وقتی بیرون میرم، روسری می‌پوشم و موهامو تو روسری میکنم. 132: پیش نامحرم‌ها روسری می‌پوشم، موهامو میپوشونم و مانتو و شلوار بلند می‌پوشم. 55: خیلی از بچههای سن خودمرو میبینم که جلوی پسرخاله و... فامیلاشون سرلختند! ولی من پیش پسرخاله و پسرعمو و... که از خودم شاید کوچیکتر باشند، سرلخت نیستم. 72: من محرم و نامحرمرو میدونم چیه و جلوشون همیشه لباس مناسب می‌پوشم. 89: وقتی که نامحرم میاد خونهمون، من همیشه روسریمرو سرم میکنم. 108: اگر تو خونه باشم، پیش نامحرم روسری و لباس آستینبلند می‌پوشم و شلوارک نمیپوشم. |
|
|
تمایل به امر به حجاب و نهی از بدحجابی |
79: من تابهحال به خیلیها حجابرو توصیه کردم. مثلاً به یکی که گفتم: تو چرا حجابرو رعایت نمیکنی؟ گفت: دوست دارم اینطوری باشم، به تو چه؟ 129: دوست دارم به این دختر خانومایی که فکر می‌کنن بدون حجاب خوشگلترن و حجابشونو رعایت نمی‌کنن، بگم شما با حجاب قشنگ‌تری و باعث میشه کسی شمارو اذیت نکنه. 47: باید مراقب دوستامون باشیم و اگر حجابشون ضعیفه، نه اینکه زیاد بهشون گیر بدیم، یه راهنمایی کوچولو بهشون بکنیم که به نفع خودشونم باشه. |
|
|
اندیشیدن به آرمانها و اهداف والا |
27: امیدوارم امام زمان هم هرچه زودتر ظهور کنن و دنیا بهجای بهتر تبدیل بشه. 76: من میگم باید همه دخترای سرزمینم حجابرو رعایت کنند. 123: اگر همه دخترای جهان حجابشونرو رعایت کنند، ما می‌تونیم آمریکارو شکست بدیم. |
|
همانطور که اذعان شد، پس از مشخص شدن نظر مشارکت‌کنندگان در خصوص حجاب، در ابتدای هر مصاحبه، سؤالات دیگر از سوی مصاحبه‌گران مطرح میشد. برخی از سؤالات اصلی که منجر به شکلگیری محور مصدعهای رعایت حجاب شد، عبارت است از: «چرا حجاب را رعایت نمیکنید؟ دلیل عدمعلاقۀ شما به حجاب چیست؟ چه عواملی باعث می‌شود که کمتر حجاب را رعایت کنید؟ چرا برخی دخترها با گذر زمان، نسبت به رعایت حجاب بیتوجه میشوند؟ و...».
جدول 3. تحلیل یافتهها: مصدعهای رعایت حجاب
|
مضمون 1: ضعف فردی انگیزشی |
|
|
مقولهها |
کد مشارکتکننده: نمونه گزاره |
|
اذیت شدن با رعایت حجاب |
49: بعضی موقعها واقعاً توی هوای گرم آدم‌رو خیلی اذیت میکنه. 122: من حجابرو دوست ندارم و بعضی اوقات حجاب می‌پوشم... آخه گرمم میکنه. 136: فقط یک‌بار توی خیابون حجاب داشتم... چون خیلی اذیتم میکنه. باد هم که هست و همش باید درستش کنم. |
|
ناتوانی و خستگی از رعایت حجاب |
67: وقتی روسری سرم میکنم، موهام میاد بیرون و بههمین خاطر نمی‌تونم حجاب سرم کنم. 95: وقتی چادر سرم میکنم احساس سنگینی دارم... انگار یه بار بزرگی میافته روی بدنم. 135: روسری هی میره پایین و هی میکشم بالا. 11: مامانم میگه تو نمیتونی چادرو جمع کنی، وگرنه بهت میدم. |
|
باورهای نادرست پیرامون حجاب |
98: فکر می‌کنن حجاب توی دست و پاشونه. 134: حجاب براشون محدودیته و دست و پاگیرشون میشه. |
|
گریزان از حجاب و علاقه به بیحجابی |
73: دلشون نمیخواد حجابرو انتخاب کنند یا بدشون میاد از حجاب. 30: مردم و بچهها خیلی به حجاب علاقه ندارند. 52: حجاب ندارند، چون دوست ندارند که حجاب داشته باشند. 77: از یکی پرسیدم که چرا حجاب نداری؟ گفت دوست ندارم. |
|
آسایش و راحت‌طلبی |
64: احساس می‌کنن اینجوری راحتترند. 78: به فکر خودشونن. |
|
خودمحوری در خصوص حجاب |
40: وقتی بچهتر بودن مامان باباشون بهزور بهشون میگفتن باید حجاب داشته باشین، اما وقتی بزرگتر میشن مامان باباشون دیگه بهشون دستور نمیدن. خودشون از خودشون دستور می‌گیرن. 102: وقتی بزرگتر میشن، دیگه مادرشون دخالت نمیکنه و خودشون فکر میکنند و تصمیم میگیرند که چطور بپوشند و عقیده خودشون مهم هست و دوست دارند لباس‌های زیبارو بپوشند. 109: موقعی که بزرگ میشن از کسی الگو نمیگیرن و الگوشون خودشون میشن. |
|
کاهش شوق اولیه و زدگی از حجاب |
143: وقتی به سن تکلیف میرسیم ذوق داریم... من خودم هم همینجوری بودم. بعد یکم که گذشت، از اون شال و روسری و نماز خسته میشیم... چون همش باید سرمون باشه. 103: وقتی یکمدتی روسری سرشون میکنند با خودشون میگن کافیه و وقتشه که لباس‌های قشنگتر بپوشیم و بهتره که بیشتر به ما نگاه کنن و مارو بشناسن. 31: بعضی از افراد بهشون بیش از حد گیر میدن و بهنظرم از حجاب زده میشن و دلشون نمیخواد باحجاب باشن. من خیلی وقتها دیدم که مثلاً ناظمها و مدیران مدرسه خیلی به بچهها گیر میدن که با اینکه مقنعهاش جلو بوده، میگفتن بکش جلوتر و یا مانتوت خیلی کوتاهه. 139: اول حجابرو رعایت می‌کنن، ولی بعداً که می‌بینن کادو نیست، اونرو کنار می‌گذارن. |
|
سستی در رعایت حجاب |
33: بعضی موقعها که مقنعهم و اینهارو پیدا نمیکنم یا جایی نباشه، از مال مامانم استفاده میکنم. ولی وقتی مامانمم چیز مناسب نداشته باشه، کلاه سرم میگذارم. 76: پیش نامحرم‌ها یکم حجاب دارم و یکم ندارم. 84: هنوز خیلی رعایتش نمیکنم. 136: بعضی وقتها حجابمرو رعایت میکنم، بعضی وقتا هم نه. 95: هم می‌تونیم حجابرو رعایت کنیم و هم رعایت نکنیم و هر دو حس خوبی برای آدم داره. 143: جلوی نامحرم بلوز آستین بلند با شلوار می‌پوشم و فقط سرم لخته. 66: حجاب دارم، اما نه خیلی سفت و سخت. |
|
مضمون 2: میل به خودنمایی |
|
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
زیباتر به نظر رسیدن |
59: خیلی از دخترهارو دیدم که حجاب نمیکنند و موهاشون بیرونه یا نیمهآستین میان بیرون. فکر می‌کنن اگر حجاب کنن زشت میشن و با بیحجابی زیباترند... و واقعاً زیبان. 65: دخترهایی که حجاب ندارند، زیبا بهنظر میان و خوشگلترن. 102: دوست دارم مثل بعضی از دخترا، یکسری از لباس‌های قشنگیرو که دارم بپوشم. 120: یکسری دخترا و زن‌ها بهشون حجاب نمیاد... یعنی میگن حجاب به ما نمیاد. 84: دوست دارن خوشگل باشن. |
|
تمایل به جلب‌توجه |
70: فکر می‌کنن اگر لباس‌های خوبی بپوشن و موهاشون همش معلوم باشه، بیشتر توی دید هستن. 88: دخترا فکر می‌کنن همیشه میتونن با خوشگلکردن و آرایش، خودشون‌رو جلوه بدن. 74: اونهایی که حجابرو رعایت نمی‌کنن، میخوان همیشه جلب‌توجه کنند و حجابرو دوست ندارند. چون اینطوری جلب‌توجه ندارن. |
|
مضمون 3: ضعف اعتقادی |
|
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
رابطه بدحجابی با کاهش عبادت |
10: اونایی که حجابشون کمکم کم میشه، چون ارتباطشون با مسجد قطع میشه. چون بچهها با مامانشون میرن مسجد؛ وقتی بزرگ میشن، میشینن توی خونه و مسجد نمیرن و کارهاییرو که خدا گفتهرو دیگه گوش نمیدن. 105: بعضیا که تو بزرگی حجابرو میگذارند کنار، فکر کنم به‌خاطر اینه که دیگه به قرآن و اینجور چیزها توجه نمی‌کنن. |
|
پذیرش وسوسههای شیطان |
34: شیطان توی جلد اونها میره و میگه حجاب کار بدیه و شما باید شبیه پسرا باشین... مانتوی کوتاه بپوشین... 138: شیطون اونارو گول می‌زنه. بهشون میگه شما باید بی‌حجاب باشین. اگر بی‌حجاب باشین دخترای خوشگلی می‌مونین و اگر باحجاب باشین زشت میشین. 147: شیطون همیشه تو جلدشون میره و از بچگی به حرف شیطون گوش میدن. برای همین وقتی بزرگ میشن و حتی اگر کلهشون هم بخوره به سنگ، بازم شیطونه تو جلدشونه و همیشه به حرف شیطون گوش میدن. |
|
مضمون 4: ضعف دانشی بینشی |
|
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
عدم آگاهی از دلایل و فواید حجاب |
9: درمورد دلایل رعایت حجاب تا حالا فکر نکرده بودم. 61: نمیدونم چرا باید دخترا حجاب داشته باشند و تا حالا بهش فکر نکرده بودم. 34: درمورد اینکه چرا دخترا باید حجاب داشته باشن، اطلاعاتی جمعآوری نکردم. 58: دخترایی که حجابرو رعایت نمی‌کنن، نمیدونن که حجاب برای چیه و برای چی باید اینکارو انجام بدیم. 33: درمورد دلیل رعایت حجاب زیاد بهش فکر نکردم... تا حالا در موردش فکر نکردم. |
|
عدمدرک اهمیت حجاب |
87: دخترایی که حجاب نمی‌کنن، فکر می‌کنن که حجاب الکیه. 8: توجه نمی‌کنن و زیاد براشون مهم نیست. |
|
عدمدرک تفاوتهای جنسیتی دختر و پسر |
115: خوب بود خدا که بین دخترها و پسرها تبعیضی قائل نشه و هر دو یکجور بودند. اگر ما لازم داریم که حجاب و روسری داشته باشیم، اونها هم لازم دارند. بهنظرم همه انسانها خوشگلند و هیچ فرقی بین دختر و پسر نیست. من خیلی توی این موضوع تحقیق کردم و به جوابی نرسیدم. 116: فرق زیادی بین دختر و پسر نمیبینم. |
|
شخصی دانستن حجاب |
124: هرکسی یکجوره. نمیتونیم همهرو بگیم حجاب داشته باشند. خودشون باید انتخاب کنند. 51: طرز فکر هر نفر درمورد حجاب یه چیزه. |
|
نادیده انگاشتن مزایای حجاب و بد پنداشتن آن |
143: حجابرو رعایت نمیکنم... چون وقتی شال یا روسری یا مانتو می‌پوشم خوشم نمیاد. 78: میگن اصلاً حجاب چیز خوبی نیست. 99: فکر می‌کنن اگر حجاب داشته باشن قدیمی‌اند و شیک نیستن. 8: بزرگ که میشن حجابرو یادشون میره. |
|
مضمون 5: تهدیدات خانوادگی اجتماعی |
|
|
مقولهها |
نمونه گزاره |
|
نگرانی از تمسخر دیگران |
50: فکر می‌کنن بقیه درمورد اونها بد فکر می‌کنن. فکر می‌کنن اگر کسی اونهارو با حجاب ببینه مسخرهشون میکنه. 118: بعضیا مسخرهشون می‌کنن و میگن چرا حجاب داری یا چادر داری؟ |
|
تأثیر گرفتن از دوستان بدحجاب |
26: بعضیها دوستان خوبی انتخاب نمی‌کنن و فکر می‌کنن یک نفر، حالا همکلاسشون باشه یا چند روز باهاش رفتوآمد داشته باشند، میتونن به‌عنوان دوست خودشون انتخاب کنند. 89: دوستاشون حجاب نمی‌کنن؛ به‌خاطر همین دوست ندارن که حجاب داشته باشن. 115: وقتی بچهها میبینند بزرگترشون حجاب دارند، اونها هم باحجاب میشن، ولی وقتی دوستای خودشون‌رو می‌بینن، دوست دارند شبیه اونها باشند. |
|
عمومیت یافتن بدحجابی در سطح جامعه و همنوایی با آنها |
28: همه جارو که نگاه می‌کنن می‌بینن بقیه موهاشون مثلاً بیرونه و اینها... اونها هم میگن پس برای چی من حجابمرو رعایت کنم؟! حالا یکم موهامرو بدم بیرون، اشکالی نداره و می‌گذارن بیرون. 48: جامعه الان این شکلی شده که همه موها بیرونه و بعضیها هم شلوارهای چسبی می‌پوشن. بعضیها هم با لباس آسیتنکوتاه میان بیرون. 34: این دورانها عوض شده... پسرا بهجای دخترا میخوان حجابرو رعایت کنن، اما دخترا مانتوهای کوتاه و اینها می‌پوشن. |
|
مقایسه خود با بدحجابها و الگوگیری از آنها |
18: بچههای همسن خودشون‌رو می‌بینن و میگن که اینها روسری ندارن، چادر ندارن، پس ما هم نمیخواد چادر داشته باشیم، روسری داشته باشیم و اشکالی نداره. 113: بعضیا با دیدن بقیه دوست دارند چادر و اینها سر کنند و حجاب داشته باشند. ولی بعد که میبینند زنهای دیگه چادر سر نمیکنند، اونها هم چادر سر نمیکنند. 25: چیزهاییرو می‌بینن که دیگه دوست ندارن حجاب بگیرند. مثلاً یه دختریرو توی خیابون می‌بینن که حجاب نداره. 44: بیحجابا باعث میشن بقیه هم به اونها نگاه کنن و از این بیحجابی تأثیر بگیرن. 141: بعضیا وقتی عروسی می‌کنن و میرن شهر، دیگه چادر سرشون نمی‌کنن. |
|
سستی و ضعف قدرت نظامهای تربیتی ازجمله خانواده |
49: بعضیا فرهنگ خانوادههاشون اینطوریه که اصلاً خودشون به حجاب اهمیت نمیدن و بچههاشونم هم از مامان و باباشون الگو می‌گیرن و به حجاب اهمیت نمیدن. 14: خانواده باعث میشن که زیاد سمت حجاب نرن. 83: در خانوادههایی بودند که بهشون نگفتن که باید حجابشونرو داشته باشن یا زیاد براشون توضیح ندادن. 35: باید پدر و مادرها سعی کنن که زودتر از بقیه به دختراشون این چیزهارو یاد بدن. 54: مادراشون بهشون تأکید نمی‌کنن که حجاب داشته باشند. 51: نوع حجاب بستگی به طرز فکر و محیط خانوادگی و محیط رفتوآمد بچهها داره. مثلاً یکی توی محیطی رفتوآمد داره که خانوادهش به حجاب اهمیت نمیدن و یا اصلاً اهل حجاب نیستند. |
|
نقش مخرب رسانه و سلبریتیها |
104: وقتی بچه بودیم حجابرو خیلی بیشتر رعایت می‌کردیم، ولی الان دیگه یکسری مطالب ناسالمی توی فضای مجازی قرار داره که ناخودآگاه رومون تأثیر میگذاره. 23: بعضی از فیلم‌هایی که الان هست در دسترس ما، مثل فیلم سیندرلا و... همش اینا سرلختند و حجاب ندارند. یا فیلمهای باربی یا دختر کفشدوزکی... و هیچکدوم حجاب ندارند. 35: توی فضای مجازی، بعضیها که مخالف حجابند و یا اصلاً مسلمان نیستن، کلیپها و عکسهایی پخش می‌کنن و روی دخترا کار می‌کنن و همین باعث میشه که حجابشون کمرنگ بشه. من واقعاً دوستایی داشتم که قبلاً مذهبی بودن، ولی از وقتی که وارد فضای مجازی شدند، اصلاً مخالف شدن. 48: توی اینستاگرام یه چیزهایی می‌گذارن که والا من خودم جرأت نمیکنم نزدیکش بشم... چندتا از همکلاسی‌هام یک عکسایی می‌گذارن توی پروفایلشون! که اصلاً نمی‌تونم بهتون بگم. 62: حتماً فیلم‌هایی که مناسب سنش نبودهرو دیده و یا دختری که حتماً حجاب نداشته از تلوزیون و یا هر جای دیگه صحبت کرده و اون بهش آسیب زده. |
|
ضعیف عمل کردن اهرمهای بازدارنده |
45: وقتی یکی دوبار آروم شالشون بره پایین و کسی بهشون نگاه نکنه که چرا شالشون افتاده پایین؟! همین‌طوری عادی میشه براشون و وقتی شالشون بیفته، دیگه مهم نیست براشون. |
شکل 1. مشوقها و مصدعهای رعایت حجاب از نگاه دختران مقطع ابتدایی
نتیجهگیری
مطالعۀ حاضر، مشارکتکنندگانی را مدنظر قرار داد که در سنین کاملاً پایینتری نسبت به جامعههای آماری و میدانهای پژوهش مطالعات مربوط به مسئلۀ حجاب قرار دارند. از مجموع مقولههایی نظیر لزوم اطاعت از پروردگار، اسلام و قرآن، به‌ویژه بعد از سن تکلیف، اهمیت خشنودی خدا، پیامبر و ائمه، شوق به بهشت و ترس از جهنم و الگوگیری از حضرت زهرا سلاماللهعلیها، مضمونی با عنوان «قوت اعتقادی» انتزاع شد. نکته قابل‌توجه آنکه در موارد پیش‌گفته، به فرمایش حضرت علی علیه‌السلام، انواع بندگی بندگان (ترس از جهنم)، تجار (شوق به بهشت) و احرار (رضایت و شکر الهی)[14] مشاهده می‌شود. در این راستا، در پژوهش آتشزادهشوریده و همکاران (1395) و زنجانی و احسانی (1391) نیز، تقیّد به معنویات و اعتقادات مذهبی فرد، از مهم‌ترین عوامل تسهیلکننده و تعیینکننده گرایش به حجاب، مشخص شده است. ضمن آنکه، این مضمونِ مشوق، نقطۀ تقابل مستقیمی با بازدارندهها نداشت. البته در مضمونی با عنوان ضعف اعتقادی به این امر اشاره می‌شود که افراد به‌خاطر ترک عبادات و گوش سپردن به شیطان، حجاب را رعایت نمیکنند؛ اما فردی به بدحجاب بودن به جهتِ مخالفت با خدا یا شبیه به آن، هیچگونه اشارهای نداشت. این یافتهها نشان می‌دهد، به تعبیر ادعیه و روایات، انجام گناه از سوی بسیاری از بندگان -ازجمله برخی از مشارکت‌کنندگان این مطالعه-، از سر خدای‌ناکرده عناد با پروردگار نیست. از این رو میتوان امید داشت، با تقویت بنیه اعتقادی و نظام ارزشی این افراد، شاهد برگشت ایشان به حجاب و عفاف بود.
مقوله‌های مضمون دوم، لزوم رضایت و الگوگیری از والدین و اطرافیان است که از آنها نقطۀ قوتی با عنوان «الگویی اخلاقی» انتزاع شد. نتایج پژوهش معتمدی (1397) نیز نشان داده، ابتداییترین روش یادگیری حجاب، روش یادگیری مشاهدهای و مبتنی بر وجود رفتار الگوی مؤثر در پیرامون کودک است. اما در برخی افراد مشارکتکننده، الگوگیری از نسل بزرگتر در امر حجاب، با چالشهایی مواجه شده است. مفاهیم مربوط به این چالشها در مقولۀ «خودمحوری» جای داده شد. بر اساس گزاره‌ها و مفاهیم مربوط به این مقوله، برخی از کودکان با رسیدن به سن 10-11 سالگی، به‌تدریج از سبک‌زندگی خانوادگی جدا شده و مرجعیت والدین را در نظر نمی‌گیرند و این در حالی است که پدران و مادران در اکثریتِ مطلق موارد، خیرخواهترین افراد برای فرزندشان هستند و هر اندازه، فرزند دارای نگرش و روحیاتی شود که مرجعیت والدین را بپذیرد، قطعاً به دنیایِ روشنایی و دوری از فساد نزدیکتر خواهد بود (سعیدی‌رضوانی، 1400: 53).
از داشتنِ احساس خوب، حس زیباتر شدن، علاقه به حجاب، افزایش احترام در اجتماع، تقویت انگیزه حجاب داشتن و... درمجموع مضمونی با عنوانِ «قوت روانی هیجانی» آفریده شد. در نقطۀ مقابل، مقوله‌های متعددی نظیر گریزانی و دلزدگی از حجاب، احساس محدودیت و اذیت شدن با رعایت حجاب، نوعی بازدارندۀ جدی در رعایت حجاب را تحت عنوان مضمونِ «ضعف فردی انگیزشی» ایجاد نمودند. نکتۀ قابل‌توجه آنکه، برخلاف نگاه غالب در پیشینۀ علوم تربیتی و روانشناسی، راجع به تفوّق و تقدّم شناخت بر هیجان، برای تشکیل اراده و عمل در افراد، مطالعات جدید نشان می‌دهد، در برخی موارد به‌ویژه در فضاهای دنیای معاصر، که تحت حاکمیت انواع رسانه‌ها اداره می‌شود، اساساً عاطفه (هیجان) موجدِ اصلی رفتار است؛ بنابراین، نباید از جایگاه تحریکات محیطی رسانه‌ای، گاهی متأثر از شناخت، گاه همراه آن و گاه حتی مقدّم بر آن غفلت نمود (سعیدی‌رضوانی، 1400).
دیگر مضمون مربوط به مشوقها، دارا بودن آگاهیهای ارزشمند اجتماعی، از قبیل ضرورت رعایت حجاب از حیث قانون، درک تفاوتهای جنسیتی دختر و پسر و نقش حجاب در جلوگیری از آسیبها و خطرات است. اساساً یکی از مزایای رعایت حجاب در قرآن، جلوگیری از آسیبها و اذیتها[15] ذکر شده است. مضمون دیگر انتزاع شده، مشتمل بر وجود کودکان استوار و بالنده و راسخالعقیده برای رعایت حجاب بود. این افراد حتی عملاً به امر حجاب و نهی از بدحجابی وارد شده و یا علاقهمند به انجام این دو فریضه هستند و همچنین تعدادی از آنان، حجاب را عامل تسریع ظهور امام زمان عجلاللهتعالیفرجهالشریف میدانند. این مضمون، انتزاعیترین مضمون در مطالعه حاضر بود. تجربه نشان داده است که در کنارِ اهمیت کمّیت -مثلاً مشارکتِ اکثریت مردم در تظاهرات علیه شاه خائن، همواره افراد کاملاً پایدار ولو اندک در یک حرکت انقلابی، به‌عنوان واسطه بین رهبران و مردم عمل میکنند و در این مطالعه نیز، حداقل بخشی از مشارکت‌کنندگان، در نقش پیشرو در امر یادشده ظاهر شدهاند.
از سوی دیگر، «میل به خودنمایی» نیز، از مضامین انتزاعشده در مطالعه حاضر بوده است. تعدادی از مشارکت‌کنندگان، تمنّای زیبایی و جلوهگری را علتِ بیحجابی و بدحجابی خود و دیگران دانستهاند. بهزعم زنگ و همکاران[16] (2019)، خودنمایی فرآیند کنترل چگونگی درک فرد توسط افراد دیگر است (به نقل از فکور ثقیه و همکاران، 1399: 21). میل افراد در نمایش ظاهر خود، به‌نحوی‌که موردِ پسند دیگران باشد و انگیزه افراد برای نمایش تمایز خود با دیگران، سبب می‌شود احساس نیاز به خودنمایی و عرضه خود، در افراد افزایش یابد و انگیزهای برای آنان ایجاد نماید که به مدیریت بدن خود اقدام کنند (نوری و محسنیتبریزی، 1395: 50) و میل به دیدهشدن در آستانۀ ورود به دورۀ نوجوانی و طی مرحله نوجوانی، با پیدایش روحیه استقلالطلبی و رشد قدرت پردازش فکری در استدلال کردن و فرضیهپردازی تقویت می‌شود.
تأثیر کاهش عبادات بر بدحجابی و وسوسهپذیری[17] برخی افراد از شیطان، مضمون «ضعف اعتقادی» را به‌دست داد. گزارههای ابرازشده از سوی کودکان در این مضمون، با زبانی ساده، اما حکیمانه همراه است. برای مثال مشارکتکنندۀ 147، به طرز زیبایی، به تأثیر گوش دادن به حرف شیطان در دوران کودکی، در زندگی بزرگ‌سالی اشاره میکند. بهطورکلی، دورۀ کودکی و نوجوانی، دورۀ فراگیری آموزش زیربنایی و اساسی، پایهگذاری عادتها، روابط کودک با دیگران و آغاز پیدایش پاره‌ای از لغزش‌ها و انحراف‌هاست (محمدبیگی و همکاران، 1397: 147). درواقع، روح انسان در زمان کودکی حالت قابلانعطافی دارد و هرچه انسان بزرگتر شود، قابلیت انعطاف آن کمتر می‌شود. اینکه گفته‌اند: «اَلْعِلمُ فی الصِّغَرِ کَالنَّقْشَ فی الْحَجَرِ» اختصاص به علم ندارد، بلکه باید گفته شود: «التربیةُ فی الصِّغَرِ کَالنَّقْشَ فی الْحَجَرِ» (مطهری، 1382: 78). از این رو، براساس پژوهشهای صورتگرفته، بهدلیل تأثیرپذیری قابل‌توجه کودکان و نوجوانان از محتواهای مستقیم و غیرمستقیم آموزشی -از نوع مثبت و منفی- به‌سادگی نمیتوان از اهمیت آموزش رسمی و غیررسمی در این دورۀ سنی غفلت نمود. براینمونه، براساس مطالعۀ سعیدی‌رضوانی و همکاران (1400)، مخاطبان کودکونوجوان، با مطالعه برخی از کتاب‌های داستان ترجمهای طنز، آموزه‌هایی را در خلاف جهت تربیتجنسی اسلامی فرامیگیرند. از سوی دیگر، عمقِ آسیبهای ناشی از بازی‌های رایانه‌ای نیز، بهدلیل تسهیل انتقال هنجارها و ارزشهای فرهنگ غرب، تأملبرانگیز است. چراکه یکی از محورهای اصلی در بازی‌های رایانه‌ای، بر ترویج سبک زندگی غربی متمرکز است. اگرچه تنها 10 تا 14درصد از شخصیتهای اصلی بازی‌های رایانه‌ای زن هستند، بااینحال در بازنماییهای صورتگرفته از شخصیتهای زن، زنان اغلب به‌صورت نازک و اروتیک نشان داده میشوند و پوشش نامناسبی در مقایسه با مردان دارند (عزیزی و همکاران، 1397: 219). در برخی از بازی‌های رایانه‌ای، آن چیزی که آشکار است تنزل روح به مرتبة حیوانی بوده و بازیکن بر اثر انجام چنین بازیهایی، همة فضایل اخلاقی را کنار خواهد گذاشت (کاوند و گودرزی، 1400: 183).
در مضمونِ ضعف دانشی بینشی، اگرچه تعدادی از گزاره‌ها و مفاهیم در مقولۀ «عدمآگاهی از دلایل و فواید حجاب» قرار گرفتهاند؛ اما دقت در محتوایِ گزاره‌ها نشان می‌دهد، برخی از کودکانِ در آستانۀ ورود به نوجوانی، اساساً به موضوع حجاب و دلایل رعایت آن فکر نکرده بودند و گویا دغدغهای هم برای دانستنِ دلایل آن ندارند. بهبیاندیگر، اگرچه منطقاً، بحث اقناعذهنی کودکان و نوجوانان مهم و مفید است؛ اما بهنظر میرسد با توجه به مشکلِ عدمتوجه عاطفی به امر حجاب و دلایل آن، باید در کنار اقناعذهنی، استفاده از ابزارهای هیجانی و هنری نیز مدنظر قرار گیرد.[18] نکتۀ قابل تأمل دیگر آنکه، استدلالهای مشهور مخالفان حجاب -نظیر شخصیدانستن حجاب در واکنش به امر به حجاب و نهیِ بیحجابی- که توسط افراد بزرگسال بهکار میرود، توسط برخی از کودکان مشارکتکننده در این مطالعه بهکار گرفته شده است. براینمونه، در پژوهش سعیدی‌رضوانی و غلامی (1400)، «شخصیانگاری حجاب»، به‌عنوان یکی از دلایل عدم‌رعایت حجاب، از سوی دانشجویان شُلحجاب، عنوان شده است.
مضمون پنجم مطالعه حاضر، «تهدیدات خانوادگی اجتماعی» نامیده شد. مواردی نظیر فشار هنجاری گروه همسالان، انتخاب دوستان نامناسب، هنجارهای نادرست پوشش در اجتماع، الگوگیری از والدین بیمبالات و محتوای نامطلوب رسانه‌ای، این مضمون را شکل داد.[19] مقوله‌های این مضمون نشان می‌دهد که سه بُعد خانواده، اجتماع و رسانه، کاملاً مورد رصد ذهنی این نوجوانان قرار داشته و حتی برخی تجارب زیستۀ آنان، بهصراحت در راستای تصمیمگیری درست، مبنیبر پرهیز از حضور در محیطهای رسانه‌ای فاسد نظیر اینستاگرام است. این دختران در آستانۀ نوجوانی، اگرچه واژه عرفیشدن[20] را بهکار نمیبرند، اما بر پایۀ تجاربزیستۀ خود، از نقشِ رسانه‌ها -چه داخلی و چه خارجی- و فضای اجتماعی آلوده در این «عرفیشدن»، پرده برمیدارند. این نتایج، با یافتههای پژوهش ابدالیتکلو و حفیدی (1396)، در خصوص کاهش رعایت حجاب در بین نوجوانان دختر در فضایمجازی نسبت به سطح جامعه، منطبق است. رابطۀ عدم‌رعایت حجاب با عادی‌انگاری بدحجابی، پیش از این در پژوهش صدیقاورعی و همکاران (1397) نیز، کشف شده بود. همچنین پژوهش محمدحسینزاده و همکاران (1399) نیز نشان داده است، حساسیت‌های مذهبی و فرهنگی برخی از دانشجویان دانشکده پزشکی مشهد، در خصوص رعایت حد و مرزهای پوشش اسلامی کاهش یافته است.
نهایتاً برخی دادههای این مطالعه که میتوان از آنها به داده جانبی یاد کرد، نشان می‌دهد، خانوادههایی هستند که «چادر» را تنها حجاب مورد پذیرش معرفی میکنند[21] و از این رو، برخی کودکان در مطالعۀ حاضر، بدونچادر بودن را اساساً بهمثابۀ بیحجابی تلقّی میکند و این امر علاوهبر اینکه امری اشتباه است، میتواند در آینده مشکلاتی را برای آنها ایجاد نماید.[22] همچنین اشاراتی نیز مبنیبر رعایت زودتر از موعد و یا تحمیل حجاب زودهنگام به برخی از کودکان و همچنین رعایت حجاب نزد محارم وجود داشت که این امر نیز، باید مورد بازبینی خانوادههای مذهبی قرار گیرد.[23]
در این مطالعه دلایل انتخاب حجاب ازسوی دختران مشارکتکننده واکاوی شد. مسئلۀ دانستن فلسفۀ احکام، از مواردی است که در دنیای کنونی و به‌ویژه در فضای رسانه‌ای در زیست نوجوانان و جوانان مؤثر است. شرح مسئله آنکه، اساساً زمانیکه یک حکم شرعی تبیین می‌شود، ناظر بر دلایل صدور حکم از سوی شارع مقدس است. رمزگشایی از چرایی نماز، روزه، امربهمعروف و نهیازمنکر و همچنین حجاب، براساس عقل و به حکم مسئلۀ قبح و حسن ذاتی و به‌ویژه در میان مکتب معتزله و مدرسۀ اهلالبیت علیهمالسلام دارای پیشینه و سوابق روشنی است. خطبۀ حضرت زهرا سلاماللهعلیها راجعبه دلایل تنزیل بسیاری از احکام نظیر زکات، در بیاناتی بسیار قل و دل از شاهکارهای دختر گرامی رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم تلقی شده است و همچنین قرآن کریم، به‌عنوان منشأ و مصدر اصلی بیان احکام، در مواردی به‌ویژه در مبحث حجاب، مزیتِ صدور حکم مربوط به پوشش کاملِ زنان را اذیت نشدن و... معرفی کرده است.[24]
به نظر میرسد بیان فلسفۀ احکام از سوی شارع مقدس، ائمۀ اهل البیت علیهمالسلام و بزرگان دین دارای دو مبنا است:
بهرغم آنچه بیان شد، باید توجه نمود، هدف بیان فلسفۀ احکام، آن نیست که افراد، عقل و فهم خود را ملاکِ سنجش قرار دهند و به بخشی از احکام عمل کنند و بخشی دیگری را فروگذارند. امروزه ملاحظه می‌شود، همین تأکید بر فهم و عقل و استدلال برای احکام شرع، اسباب نفوذ شیطان در دلها شده و انواع شبهات و سستیها را در اجرای احکام دین، در قالب دینِ خصوصی و گزینشی و... بهوجود آورده است.[25] از این رو، پذیرش ذهنی و عملی امر و نهی الهی، فارغ از فلسفۀ صدور حکم و فقط از روی بندگی، از والاترین مراتب عبودیت است.
محدودیتها و پیشنهادات
در پژوهش حاضر سعی شد، در جهت شناسایی و تثبیت نگرش‌های مثبت و کاهش نگرش‌های منفی در اذهان گروه سنی ابتدایی گام بردشت تا این ردۀ سنی، با سهولت بیشتری امر حجاب را پذیرفته و در خود نهادینه نمایند و از آن مهمتر، در مراحل گوناگون سنی و در شرایط گوناگون تحصیلی و اجتماعی، پوشش مطلوب خود را حفظ نمایند؛ اما این امر که دختران دبستانی نمیتوانند به اندازۀ گروههای سنی بالاتر، مطالبِ منسجم، نظام‌دار و جملات طولانی را اظهار نمایند، در این پژوهش مطرح بود و تا جای ممکن سعی شد که این محدودیت را کاهش داد.
پیشنهاد می‌شود پژوهشهای گستردهتری در گروه سنی کودکونوجوان، در حوزههای مختلف عفاف ازجمله حجاب صورت پذیرد و از نگاه ایشان، مسائل و چالشهای موجود شناسایی و راهبردهای مؤثر شناسایی گردد. بهجهت ترویج و گسترش حجاب، نیاز است مشوقها و مصدعهای رعایت حجاب، که به کمک پژوهشهای مختلف شناسایی شده است، توسط مسئولان امر مورد بررسی قرار گیرد، تا بتوان در جهت تقویت و کاهش آنها در سطح جامعه گام برداشت. کنترل و نظارت بر رسانه‌ها و سلبریتیها، با توجه به یافتههای مربوط به اثرگذاری رفتار آنها در کاهش حجاب نیز، بسیار ضروری است. ارضای حس دیدهشدن نوجوانان از طرق صحیح نظیر مسابقات ورزشی، علمی و دینی، میتواند تاحدی، اسباب دوری نوجوانان از رفتارهای ناصحیح بدحجابی و بیحجابی، در مسیر میل به خودنمایی باشد. همچنین، تقویت ایمان و احساس دائمی حضور پروردگار، با کمک روشهای ادبی و هنری نظیر ساخت فیلم، پویانمایی و نشر کتاب‌های مفید، از مهم‌ترین راهبردهای تعالی حفظ حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان بهشمار میآید.
سپاسگزاری
نویسندگان، از مصاحبه‌گران ارجمند خانمها مرضیه سعادتدار، آرزو قریشوند، نیراعظم نجفی، مرحمت صالحیپور، معصومه رضایی، حنانه ملکی، لیلا کامیار، شیرین ایزدی، فاطمه خدمتی، زهرا ذاکری، فاطمه عباسپور، دینا یوسفی، مژده صفریزاده، اعظم محمدزاده، مرضیه حاجیبنده و همچنین کلیه مشارکت‌کنندگان گرامی، تشکر و قدردانی مینمایند.
[1]. Cohen, B.J
[2]. Jordan, T.R; Yekani, H.A.K & Sheen, M
[3]. Mizel, O
[4]. Li, S
[5]. Sigelman,C.K & Rider,E.A
[6]. در خصوص زمان اتمام دوره کودکی و آغاز دوره نوجوانی دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. برخی کودکی را به سه دوره اول (3-6)، میانه (6-8) و پایانی (۹-۱۱) تقسیم و 12سالگی را آغاز نوجوانی عنوان میکنند. برخی دیگر کودکی سوم را 8-11 سال میدانند. اما ازآنجاییکه عمدتاً کودکان با اتمام 12سالگی وارد مرحلۀ نوجوانی میشوند و در پژوهش حاضر نیز، با دختران محصل در پایۀ دوم تا ششم مقطع دبستان مصاحبه شده است و هنوز 12 سال دانش‌آموزان در این مقطع پایان نمییابد، میتوان مشارکت‌کنندگان این پژوهش را در مرحلۀ کودکی سوم و در آستانۀ نوجوانی جای داد.
[7]. Neubauer, B.E; Witkop, C.T & Varpio, L
[8]. Simpson, P & Ash, J
[9]. Maximum Varietion
[10]. Moser, A & Korstjens, I
[11]. بعد از شناسایی دختران 8 الی 12 سال -دارای نگرش‌های متنوع نسبت به حجاب- و دعوت ایشان به گفتگویی دوستانه و کوتاه در خصوص حجاب، زمان مصاحبه تعیین میشد. فرآیند مصاحبهها، بنابر میزان همکاری و علاقه هر کودک، متفاوت بود و معمولاً بین 5 الی 15 دقیقه به طول میانجامید. تمام مصاحبهها، بهدلیل شنیدن نظرات واقعی و بدون رودربایستی، به‌صورت خصوصی -نه در جمع دوستان و خانواده-، انجام میگرفت. همچنین، کلیۀ مصاحبهها، با اجازۀ کودک و والدین وی، ضبط و بههمراه توضیحاتی نظیر حالات و واکنش کودک، جهت ارزیابی و تحلیل، برای پژوهشگران ارسال میشد. نکته مهم و قابل‌توجه این است که ضمن ارائۀ تعدادی سؤال محوری به مصاحبه‌گران، از مصاحبه‌گران خواسته شده بود که سؤالات مصاحبه، با پاسخهای سؤالات پیشین هر مشارکتکننده مرتبط باشد و سؤالات مشترک، در شرایط متفاوت، از مشارکت‌کنندگان پرسیده نشود.
[12]. به برخی از سؤالات اصلی، در بخش یافتههای پژوهش اشاره شده است.
[13]. Strauss, A & Corbin, J.M
.[14] حکمت 237 نهجالبلاغه: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ، وَإِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الاْحْرَارِ».
[15]. آیه 59 سوره مبارکه احزاب: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا».
[16]. Zeng, F et al.
.[17] در عبارتی منسوب به مولا امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام چنین آمده است که به فرزندشان میفرمایند: «کنت بوابا علی باب قلبی!» ای فرزندم، من نگهبان محکم (سختگیری) بر واردات قلبم بودم!».
[18]. اساساً صِرف تحمیل پذیرش حجاب به بچهها، بدون توجیه نسبت به دلایل رعایت آن، چهبسا اثرات ناگواری را در آینده آنها داشته باشد. برخی از دخترانی که صرفاً براساس تربیت خانوادگی، حجاب را رعایت میکنند، امکان برخورد با مشکلات را در مواجههای اجتماعی خود خواهند داشت.
.[19] بهنظر میرسد اگر با دانشجویان و گروههای سنی بالاتر نیز، در این خصوص مصاحبه شود، بیش از این، غنای اطلاعاتی راجعبه وضعیت جامعه، رسانه‌ها و برخی خانوادهها حاصل نخواهد شد. بهرغم آنکه مقوله‌های پیش‌گفته، همگی جنبۀ منفی و نشان از واقعیتهای تلخ اجتماعی دارند، اما گزاره‌ها و مقوله‌های قوامیافته از آنها، نشانگر ذهن جوّال این کودکان است.
[20]. Secularization
.[21] البته معرفی چادر به‌عنوان حجاب برتر، بدون اشکال و بلکه مطلوب است.
.[22] 19 مفهوم به مقولهای فرعی با عنوان «منحصر دانستن حجاب در چادر و رعایت حجاب زودهنگام» اختصاص یافت. برایمثال مشارکتکننده 141 اذعان داشت: «کسی که چادر نداره بیحجابه. حتی اگر موهاش بیرون نباشه».
.[23] براینمونه مشارکتکنندۀ 146 بیان میکند: «اونموقع که مدرسه نمیرفتم هم، حجابمرو رعایت کردم» و مشارکتکنندۀ 56 گفت: «من حتی پیش پدربزرگمم حجاب دارم، چون مامانم دوست نداره».
[24]. آیه 59 سوره احزاب: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا»
.[25] نظیر پاک دانستن سگ با شستن کامل آن و تأیید دامپزشک! در نبود میکروب در پوست سگ شستهشده؛ نماز را به فارسی خواندن با دستاویز محکمتر شدن رابطۀ فرد با خدا و عدم‌رعایت حجاب با این توجیه که مردان امروزی دیگر مانند 14 قرن پیش شهوت ندارند!
)
